Βιβλία για το Ολοκαύτωμα: Μαρτυρίες, στρατοπεδική λογοτεχνία, ιστορικές μελέτες

Μαρτυρίες που γνώρισαν στον κόσμο το Ολοκαύτωμα

«Εμείς, οι διασωθέντες, είμαστε μάρτυρες, και κάθε μάρτυρας υποχρεούται, και από το νόμο εξάλλου, να δίνει πλήρεις και αληθοφανείς απαντήσεις», έλεγε πριν από περίπου τέσσερις δεκαετίες ο Πρίμο Λέβι. Στο Καθήκον της μνήμης (μτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, εκδ. Άγρα), ένα μικρό βιβλίο περίπου ενενήντα σελίδων, έχει αποτυπωθεί στο χαρτί η συζήτηση που έκανε ο Λέβι το 1983, λίγα χρόνια πριν από τον θάνατό του το 1987, με τους ιστορικούς Φεντερίκο Σερέγια και Άννα Μπράβο. Οι δυο ερευνητές, καταγόμενοι από το Πιεμόντε όπως και ο Λέβι, διεξήγαγαν τότε μια ευρεία καταγραφή μαρτυριών για τα ναζιστικά στρατόπεδα. Παρόμοιες έρευνες σε πολλές χώρες οδήγησαν στην καταγραφή των πολύτιμων μαρτυριών όσων επέζησαν από το Ολοκαύτωμα.

Πολλά χρόνια από αυτή τη συζήτηση που έγινε στη δύση της ζωής του, ο Πρίμο Λέβι έγραψε το 1947 μια από τις πιο συγκλονιστικές μαρτυρίες για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στο βιβλίο του Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (μτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, εκδ. Άγρα) καταθέτει την προσωπική του αφήγηση για τα όσα έζησε από τις 22 Φεβρουαρίου 1944 ως τον Ιανουάριο 1945 και την απελευθέρωση από τον σοβιετικό στρατό. Με ήπιο λόγο συνθέτει την κόλαση και διατυπώνει έναν ηθικό προβληματισμό.

Αυτός ο ηθικός προβληματισμός γέννησε την ανάγκη στον πολεμικό ανταποκριτή του σοβιετικού στρατού Βασίλι Γκρόσσμαν, ο οποίος έφτασε στην Τρεμπλίνκα το καλοκαίρι του 1944, να καταθέσει την δική του μαρτυρία για την φρίκη που αντίκρισε. Η κόλαση της Τρεμπλίνκα (εισαγωγή-μετάφραση Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδ. Άγρα) θέτει τον αναγνώστη ενώπιον του χρέους του: να γνωρίζει. Ο Γκρόσσμαν αποκαλύπτει τις μεθόδους της μαζικής «βιομηχανίας», όπως την αποκαλεί, μαζικής εξόντωσης χιλιάδων ανθρώπων. «Στην αρχή αφαιρούσαν από τον άνθρωπο την ελευθερία, το σπίτι, την πατρίδα και τον οδηγούσαν σε μια ανώνυμη δασική ερημιά. Ύστερα, σε μια αλάνα δίπλα στο σιδηρόδρομο, τού έπαιρναν τα ρούχα του, τις επιστολές, τις φωτογραφίες των δικών του, ακολούθως, πίσω από το φράκτη του στρατοπέδου, τού έπαιρναν τη μητέρα, τη γυναίκα, το παιδί. Μετά έπαιρναν από τον γυμνό άνθρωπο τα έγγραφά του, τα πετούσαν στη φωτιά: του αφαιρούσαν το όνομά του. Τον έσπρωχναν σε έναν διάδρομο με ένα χαμηλό πέτρινο ταβάνι – τού αφαιρούσαν τον ουρανό, τα αστέρια, τον άνεμο, τον ήλιο. Και τότε άρχιζε η τελευταία πράξη της ανθρώπινης τραγωδίας – ο άνθρωπος περνούσε στον τελευταίο κύκλο της κόλασης της Τρεμπλίνκα».

Το 1958, έπειτα από παρότρυνση του Γάλλου λογοτέχνη Φρανουά Μωριάκ, ο Ελί Βιζέλ έγραψε το βιβλίο του Η Νύχτα (μτφρ. Γιώργος Ξενάριος, εκδ. Μεταίχμιο) που κυκλοφόρησε με πρόλογο του Μωριάκ. «Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνη τη νύχτα, την πρώτη νύχτα που πέρασα στο στρατόπεδο, που μετέτρεψε όλη μου τη ζωή σε μια μακριά, επτασφράγιστη νύχτα. Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνο τον καπνό». Η ανταπόκριση στο βιβλίο που πλέον κατέχει κορυφαία θέση μεταξύ των αφηγήσεων που έχουν γραφτεί για το Ολοκαύτωμα ήταν επί χρόνια μικρή. Το 1996 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Ειρήνης με την επιτροπή να τον χαρακτηρίζει «αγγελιοφόρο προς την ανθρωπότητα» που μετέδωσε μήνυμα «ειρήνης, εξιλέωσης και ανθρώπινης αξιοπρέπειας».

Στο Μπούχενβαλντ, αμέσως μετά την Απελευθέρωση. Ο Ελί Βιζέλ, συγγραφέας της συγκλονιστικής μαρτυρίας «Η νύχτα», είναι ο έβδομος από αριστερά, στην κεντρική σειρά.

Το 1963 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Χόρχε Σεμπρούν Το μεγάλο ταξίδι (μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου, εκδ. Εξάντας) και το 2001 επανήλθε με το βιβλίο Ο νεκρός που μας χρειάζεται (μτφρ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, εκδ. Εξάντας). Το αυτοβιογραφικά μυθιστορήματα του επιζήσαντα του στρατοπέδου Μπούχενβαλντ φτάνουν τη διερεύνηση της τραυματικής εμπειρίας σε μεγάλο βάθος. Ο νεαρός κομμουνιστής και αντιστασιακός Σεμπρούν συνελήφθη από τους ναζί και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ. Περιγράφει με απλότητα το αδιανόητο, την εμπειρία που τον καθόρισε και οδηγείται στη σκέψη πως «δεν πρέπει ν’ αφήνουμε το θάνατο να καθορίζει ούτε τις πράξεις μας ούτε την ηθική μας».

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνεισφορά των βιβλίων που δίνουν πρόσωπο στα θύματα που παύουν έτσι να είναι αριθμοί της μακάβριας στατιστικής του Ολοκαυτώματος. Στο βιβλίο Μην ξεχάσεις το όνομά σου – Τα παιδιά του Άουσβιτς του Γερμανού δημοσιογράφου Alwin Meyer (μτφρ. Καρίνα Λάμψα και Παυλίδα Δηράνη, εκδ. Καπόν) συγκεντρώνονται μαρτυρίες επιζησάντων του Άουσβιτς που είτε εκτοπίστηκαν με τους γονείς τους είτε γεννήθηκαν εκεί. Μετά την απελευθέρωσή τους, κάποια από αυτά δεν γνώριζαν το όνομά τους, ούτε την ηλικία τους ή την καταγωγή τους. Σχεδόν όλα ήταν ορφανά. Ορισμένοι από τους ανθρώπους που έχουν καταθέσει τη μαρτυρία τους στο βιβλίο μίλησαν για πρώτη φορά.

Για τους Εβραίους της Ελλάδας

Στα παιδιά της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι αφιερωμένο το βιβλίο Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη – Η ιταλική στάση και οι Εβραίοι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο του Ανδρέα Κ. Μπουρούτη, πρόλογος Ρένα Μόλχο (εκδ. Αλεξάνδρεια). Το βιβλίο εξετάζει τη σχέση των Ιταλών με την κοινότητα, καταγράφει το χρονικό του διωγμού τους και του εκτοπισμού από τον Μάρτιο του 1943. Αναζητά ήρωες και μιλά με τεκμήρια για τα θύματα μέσα από τους ελέγχους, τις μαθητικές ταυτότητες, τις σχολικές εκθέσεις δέκα παιδιών της Θεσσαλονίκης, δέκα μαθητών στο ιταλικό γυμνάσιο-λύκειο Ουμπέρτο Πρίμο.

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και ο διωγμός τους ήταν επί σειρά ετών ζήτημα ξεχασμένο από την επίσημη Ιστορία και τον δημόσιο διάλογο. Το βιβλίο της Ρένας Μόχλο Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (εκδ. Πατάκη) αποτελεί μια πολύ σημαντική μελέτη για τη διατήρηση της μνήμης και την προώθηση της ιστορικής έρευνας καθώς εξετάζει τους λόγους της αποσιώπησης και του εξοβελισμού της από την επίσημη Ιστορία. Μέσα από δημοσιεύματα, αρχειακές πηγές, μαρτυρίες παρουσιάζονται στοιχεία για το πώς οδηγήθηκε σε αφανισμό το μεγαλύτερο κομμάτι των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας και σε λεηλασία οι περιουσίες τους.

Σε αυτή την προσπάθεια ανασυγκρότησης της μνήμης η συνεισφορά των τεκμηρίων έχει τεράστια αξία. Στον τόμο Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα των Έρικας Κούνιο-Αμαρίλιο και Αλμπέρτου Ναρ (επιμέλεια: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, εκδ. Ευρασία) συγκεντρώνονται συγκλονιστικές μαρτυρίες επιζησάντων μέσα από τις οποίες καταγράφονται ανατριχιαστικές περιγραφές για τη δύναμη του κακού, ερωτήματα και ευχές. «Κι εμείς μυρίζαμε όλο τον καπνό. Ήτανε μυρωδιά από κρέας καμένο. Και το πιστεύαμε και δεν το πιστεύαμε. Είναι άσχημα να το πεις αυτό σ’ έναν άνθρωπο, ότι καίγονται άνθρωποι εκεί μέσα. Είναι δύσκολο να το πιστέψεις. Μπορεί να το κάνουν αυτό άνθρωποι; Κι εντούτοις, μετά, με τον καιρό… Βλέπεις η συνήθεια σου δίνει μια ανακούφιση. Συνηθίζεις το κακό. Στην αρχή υποφέρεις πολύ. Μετά το συνηθίζεις και λες, αυτή είναι η ζωή, και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Είμαστε σ’ ένα στρατόπεδο και είναι αδιέξοδο». (απόσπασμα μαρτυρίας)

Το βιβλίο του Ιωσήφ Βεντούρα Ibbur – Οι Εβραίοι της Κρήτης (1900-1950) συνδυάζει την έρευνα με την προσωπική μαρτυρία και τη συγκέντρωση τεκμηρίων και είναι μοναδικό στο είδος του. Όπως είναι εμφανές κι από τον τίτλο του, αφορά τη ζωή των Εβραίων της Κρήτης από το 1900 έως και την κατοχή του νησιού από τους Γερμανούς, το διάστημα της Κατοχής, και τέλος τη μοίρα της εβραϊκής κοινότητας στη φάση που τίθεται σε κίνηση ο μηχανισμός του Ολοκαυτώματος. Ξεχωριστή αξία έχει η προσωπική μαρτυρία του ίδιου του Ιωσήφ Βεντούρα, που επέζησε του τορπιλισμού του πλοίου Τάναϊς, και βρήκε καταφύγιο σε οικογένεια χριστιανών στην Αθήνα.

Όπως γράφει ο Αλέξη Ζήρας σε κείμενό του στην Book Press: «Μέσα από τις επάλληλες μαρτυρίες –αρκετές από αυτές σωστά λογοτεχνικά κείμενα– που συγκέντρωσε από Εβραίους της Κρήτης ή συνομήλικους με εκείνον χριστιανούς Χανιώτες που σχετίζονταν με μέλη της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, έμεινε σταθερά προσηλωμένος στη χαρτογράφηση γεγονότων, περιστατικών αλλά και προσωπικών συναισθημάτων που προήλθαν από το γίγνεσθαι της εποχής».

Εβραίοι της Θεσσαλονίκης υφίστανται «καψώνια». Είναι η πρώτη φάση του στιγματισμού τους, θα ακολουθήσει η μαζική μεταφορά τους με τρένα στο Άουσβιτς, απ’ όπου στην συντριπτική πλειονότητά τους δεν θα επιστρέψουν ποτέ.

Η Φραγκίσκη Αμπαζοπούλου έχει συνεισφέρει πολύ ουσιαστικά στην ανασύσταση της μνήμης των Ελλήνων Εβραίων με το βιβλίο της Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων (εκδ. Επίκεντρο – πρώτη έκδοση Παρατηρητής, 1993). Εντοπίζοντας την ανάγκη μελέτης του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, στοχεύει να βγάλει από την αφάνεια τα πρόσωπα και να βελτίωση της πρόσληψη του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων μέσα από γραπτές και προφορικές μαρτυρίες.

Ερωτήματα που αποσκοπούν στην ανατροπή στερεοτύπων θέτουν στο βιβλίο τους Η διάσωση – Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Έλληνες Εβραίοι στα χρόνια της Κατοχής οι Καρίνα Λάμψα και Ιακώβ Σιμπή (εκδ. Καπόν). Παρουσιάζουν τον εγκλωβισμό εκατοντάδων χιλιάδων Εβραίων σε πάνω από 400 γκέτο στην ανατολική Ευρώπη, τον εκτοπισμό και την εξόντωσή τους. Και ρωτούν: Πότε έμαθε ο κόσμος; Τι έκαναν οι Σύμμαχοι; Τι έκανε η εβραϊκή ηγεσία; Υπήρξε εβραϊκή αντίσταση; Μπορούσε να αποτραπεί ο αφανισμός της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης; Πώς και από ποιους οργανώθηκαν οι επιχειρήσεις διάσωσης;

Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων μεταφέρθηκε σχεδόν ολόκληρη στα στρατόπεδα εξόντωσης.

Ελλάδα, Βαλκάνια, Ευρώπη

Σε μια συνολικότερη θεώρηση του τι συνέβη στην Ελλάδα αλλά και στη βαλκανική γειτονιά μας κινείται ο συλλογικός τόμος Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (εκδ. Επίκεντρο) σε επιμέλεια των Γιώργου Αντωνίου, Στράτου Δορδανά και Νίκου Μαραντζίδη. Οι περιπτώσεις της Βουλγαρίας, της Κροατίας, της Σερβίας, της Υπερδνειστερίας και της Ελλάδας εξετάζονται από τους συμμετέχοντες στον τόμο υπό το πρίσμα των εκάστοτε εθνικών πολιτικών που υιοθετήθηκαν, της αναγνώρισης ή της απώθησης του Ολοκαυτώματος από τη συλλογική μνήμη, την στάση της ορθόδοξης Εκκλησίας, το θέμα των περιουσιών, του πώς χρησιμοποιήθηκε ή δεν χρησιμοποιήθηκε το διεθνές δίκαιο.

Ακόμη ευρύτερα, τα βιβλία του Γιώργου Κόκκινου, Το ολοκαύτωμα και η ευρωπαϊκή ιστορική συνείδηση (εκδ. Παπαζήση) και Το Ολοκαύτωμα – Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης: θύτες και θύματα (εκδ. Gutenberg), εξετάζουν τις συγκρουσιακές αναγνώσεις που προκαλεί η συζήτηση για το Ολοκαύτωμα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Πραγματεύεται το θέμα της μνήμης που ενώνει και της μνήμης που διαιρεί, αναδεικνύει τη μοναδική ιστορικότητα του Ολοκαυτώματος, συζητά τον ρόλο της τέχνης και της αισθητικής αναπαράστασης του τραύματος και εξηγεί τις επικρατούσες τάσεις διεθνοποίησης και οικουμενικοποίησης της τραυματικής μνήμης καθώς και το ηθικό αίτημα για αναδρομική απονομή δικαιοσύνης.

Στοχασμοί για το Ολοκαύτωμα και τον αντισημιτισμό

Το θέμα του ευσύνοπτου αλλά διαφωτιστικού βιβλίου του Robert Eaglestone με τίτλο Μεταμοντερνισμός και άρνηση του Ολοκαυτώματος (εκδ. Επέκεινα, μτφρ. Άννυ Σπυράκου, πρόλ. Γιώργος Κόκκινος) αφορά τον προβληματισμό αναφορικά με την κατηγορία που έχει εκτοξευτεί από πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους αφετηρίες εναντίον του ιστοριογραφικού μεταμοντερνισμού και κυρίως εναντίον της έκφρασης της μεταμοντέρνας θεωρίας στο πεδίο της επιστημολογίας της ιστορίας: ότι δηλαδή καθιστώντας την ιστορική αναπαράσταση του παρελθόντος άθυρμα της γλωσσικής και της πολιτισμικής αιτιοκρατίας, όπως και του παροντισμού, και συσχετίζοντας ή εξισώνοντας την ιστορική αφήγηση με τη μυθοπλασία, ο ιστοριογραφικός μεταμοντερνισμός σχετικοποιεί την έννοια της αλήθειας, ακυρώνει την επιστημολογική παράδοση που διατρέχει τόσο την συμβατική όσο και τη Νέα Ιστορία, προτάσσει τον ρόλο της οπτικής γωνίας και της ιδεολογικής και κοσμοθεωρητικής συγκρότησης του ιστορικού και θέτει σε δεύτερη μοίρα τα ίδια τα αυτούσια κατάλοιπα, τα μνημονικά ίχνη του παρελθόντος.

Το βιβλίο Σκέψεις για το ναζισμό (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Πόλις) είναι η καταγραφή των συζητήσεων του Σαούλ Φριντλέντερ, ενός εκ των κορυφαίων ιστορικών του ναζισμού, με τον δημοσιογράφο Στεφάν Μπου. Τα θέματα της μνήμης, του ανείπωτου κακού και πώς μιλάμε για αυτό, των αντιπαραθέσεων και πού έχουν τις ρίζες τους, το αποτύπωμα του σκέψης της Χάνα Άρεντ, του Μάρτιν Βάλζερ, του Κλοντ Λανζμάν και άλλων αναλύονται και εξηγούνται με άξονα την ανάγκη για ηθική στάση και πολιτική εγρήγορση.

Ειδικότερα στο θέμα της συνεισφοράς της τέχνης, η μελέτη O άλλος εν διωγμώ – Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο της Φραγκίσκης Αμπαζοπούλου (εκδ. Πατάκη – πρώτη έκδοση Θεμέλιο, 1998) έθεσε ζητήματα ορίων, εξέτασε την πρόσληψη και τις όψεις λογοτεχνικών αναπαραστάσεων και ανέλυσε την εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Στην εμπλουτισμένη έκδοση που κυκλοφόρησε πρόσφατα αναλύονται έργα μυθοπλασίας της περιόδου 1945-2010 και γίνεται παρουσίαση της κινηματογραφικής αποτύπωσης της εικόνας του Εβραίου, σε ελληνικές και ξένες ταινίες, από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι το 2015, με έμφαση στις ταινίες για το Ολοκαύτωμα.

Στη συζήτηση για το Ολοκαύτωμα, τα πέντε δοκίμια του ιστορικού Πιέρ Βιντάλ-Νακέ που συνθέτουν το βιβλίο Οι δολοφόνοι της μνήμης – Ένας χάρτινος Άιχμαν και άλλα δοκίμια για τον αναθεωρητισμό (μτφρ. Καρίνα Λάμψα, εκδ. Καπόν) δίνεται ίσως η πιο ολοκληρωμένη απάντηση στους αρνητές του Ολοκαυτώματος, σε όσους υποστήριξαν ή υποστηρίζουν πως το Ολοκαύτωμα είναι μια κατασκευασμένη θεωρία του διεθνούς σιωνισμού.

Στο στοιχείο της μοναδικότητας της γενοκτονίας των Εβραίων εστιάζει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο κείμενό το Για το Ολοκαύτωμα (εκδ. Πόλις). Μιλά για την ιστορικότητα του κακού, διερευνά τα αίτια και περιγράφει τον τρόπο, τον ψυχρό, μεθοδικό, συστηματικό τρόπο εξόντωσης μέχρι και του τελευταίου Εβραίου. Προτάσσει τη σημασία της ανθρώπινης συνείδησης ως απάντηση και μόνη εγγύηση για να μην επαναληφθεί η φρίκη και καταδικάζει την παθητικότητα ως ανήθικη.

Με δημοσιογραφική ματιά συνεισφέρει σε αυτό τον διάλογο και αναδεικνύει στερεότυπα η Ξένια Κουναλάκη με το κείμενό της Ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα (εκδ. Πόλις). Στην Ελλάδα «φλυαρούμε για το Ολοκαύτωμα, συγκρίνουμε την κρίση χρέους με το Ολοκαύτωμα, εμάς με τους Εβραίους, σκιτσάρουμε τη Μέρκελ και τον Σόιμπλε ως ναζιστές δεσμοφύλακες στρατοπέδων συγκέντρωσης», λέει μεταξύ άλλων και σημειώνει πως «αναφερόμαστε διαρκώς στο Ολοκαύτωμα, χωρίς να μιλάμε πραγματικά για αυτό».

Μια απάντηση στους αρνητές του Ολοκαυτώματος συμβάλλοντας στον δημόσιο διάλογο και καταθέτοντας στοιχεία για την αναπαραγωγή στερεοτύπων και θεωριών συνωμοσίας, ειδικότερα στο διαδίκτυο, κάνει η Ξένια Ελευθερίου με το βιβλίο της Η δημόσια ιστορία ως συγκρουσιακό θέμα – Το ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο διαδίκτυο (εκδ. Ταξιδευτής). Επισημαίνει την ημιτελή γνώση και τον κίνδυνο να χαθεί η μνήμη καθώς διαπιστώνει πως έπειτα από μια εποχή κορύφωσης του ενδιαφέροντος για την εβραϊκή γενοκτονία, καταγράφεται άνοδος του αντισημιτισμού και τελικά άγνοια ειδικά στις νεότερες γενιές που κατακλύζονται μεν από πληροφορίες όμως συχνά τροφοδοτούν τον αναθεωρητισμό και καλλιεργούν τον φόβο και το μίσος.

Ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν, με το βιβλίο του Αυτό που μένει από το Άουσβιτς (μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδ. Εξάρχεια), «προσπαθεί να ακούσει όχι τόσο τη φωνή των μαρτύρων όσο το κενό που δεν μπορεί να κατατεθεί, την «απρόσωπη παρουσία» που κάθε μαρτυρία αναγκαστικά εμπεριέχει. Στη βάση αυτή, το Άουσβιτς δεν παρουσιάζεται μονάχα ως ένα στρατόπεδο θανάτου, αλλά ως ο τόπος διεξαγωγής ενός πειράματος ακόμη πιο απροσδόκητου, όπου τα όρια μεταξύ ανθρώπινου και απάνθρωπου ακυρώνονται και, μέσω της δοκιμασίας του Άουσβιτς, ολόκληρος ο ηθικός στοχασμός της εποχής μας δείχνει την ανεπάρκειά του ως προς το να μπορέσει να αφήσει να φανεί μέσα από τα ερείπιά του το αβέβαιο προφίλ μιας νέας ηθικής γης: εκείνη της μαρτυρίας».

Μαρτυρίες & ιστορίες για πρόσωπα

Δυο ιστορίες επιζησάντων που επιβίωσαν χάρη στο μουσικό τους χάρισμα είναι αυτές της Βιέρα Γκραν και του Εστρόγκο Ναχάμα. Στο βιβλίο Βιέρα Γκραν – Η κατηγορούμενη (μτφρ. Θωμάς Σκάσσης, εκδ. Καπόν) της Αγκάτα Τουσίνσκα διαβάζουμε την ιστορία της πανέμορφης τραγουδίστριας του γκέτο της Βαρσοβίας που η ζωή της συνδέθηκε με τον πιανίστα (που έγινε γνωστός από την ταινία του Πολάνσκι «Ο πιανίστας») Βλαντίσλαφ Σπίλμαν. Η Βιέρα κατηγορήθηκε ότι συνεργάστηκε με τους ναζί, δικάστηκε, απαλλάχθηκε, αλλά δεν δικαιώθηκε.

Ελληνικό ενδιαφέρον έχει Ο τραγουδιστής του Άουσβιτς Εστρόγκο Ναχάμα – Θεσσαλονίκη 1918-Βερολίνο 2000 της Κατερίνας Οικονομάκου (εκδ. Καπόν). Είναι η άγνωστη ιστορία του Θεσσαλονικιού τραγουδιστή που εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς, επιβίωσε χάρη στη φωνή του και μετά την απελευθέρωσή του έγινε ο κάντορας της εβραϊκής κοινότητας του Δυτικού Βερολίνου, όπου έζησε μέχρι το θάνατό του.

Με Το πορτρέτο της Χέντι Ντίνερ (εκδ. Καπόν) η Ευριδίκη Τρισόν-Μιλσανή αποπειράται την ανασύσταση της ιστορίας της μητέρας της. Από το μικρό χωριό στην κοιλάδα του Δούναβη ως την Αθήνα, τον χαμό της οικογένειάς της σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και την δική της επιβίωση χάρη στον γάμο της με Έλληνα. Μια αφήγηση που ξεκινά στην ανεμελιά της προπολεμικής Βουδαπέστης και Βιέννης, περνά από την κατοχική Αθήνα και αποκτά ξεχωριστό βάθος φτάνοντας στην σχέση μάνας-κόρης.

Την ιστορία της, μιας από τις λίγες γυναίκες που επέστρεψαν στην Ελλάδα μετά τη φρίκη των στρατοπέδων, καταγράφει η Μπέρρυ Ναχμίας στο βιβλίο της Κραυγή για το αύριο (εκδ. Αλεξάνδρεια). Η αφήγηση της σύλληψης, του εκτοπισμού και του εγκλεισμού στο στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς-Μπιρκενάου ήταν από τις πρώτες μαρτυρίες που εκδόθηκαν στην Ελλάδα. Η Μπέρρυ Ναχμία, Εβραία από την Καστοριά, είδε όλη την οικογένειά της να χάνεται στο ναζιστικό στρατόπεδο. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα συνέβαλε με τη μαρτυρία της στη διαφύλαξη της μνήμης. Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ επιμελήθηκε αυτή την ανατύπωση του βιβλίου της και έγραψε κι ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο.

Στο βιβλίο της Ρίκας Μπενβενίστε Αυτοί που επέζησαν (εκδ. Πόλις) παρακολουθούμε τις αφηγήσεις που έχουν προκύψει από διαφορετικές μαρτυρίες ανθρώπων που υπέστησαν τον διωγμό. Η συγγραφέας ασχολείται με την ελληνοεβραϊκή ταυτότητα, αναζητά ενιαία φωνή στις ατομικές αφηγήσεις της κοινής ιστορίας καταστροφής και στέκεται σε μικρές πράξεις, με σωτήρια ή ολέθρια αποτελέσματα, που είναι ψηφίδες της μεγάλης ιστορίας του Ολοκαυτώματος. Πιο βαθιά στο προσωπικό τραύμα σκύβει η Μπενβενίστε με το βιβλίο της Λούνα (εκδ. Πόλις). Η βιογραφία της Λούνας, μιας Εβραίας από τη Θεσσαλονίκη, μιας γυναίκας φτωχής κι αγράμματης, μας βοηθά να μπούμε στη ζωή και τον κόσμο αφανών ανθρώπων.

Αγόρι περπατάει ανάμεσα σε πτώματα στο στρατόπεδο Μπέλσεν μετά την απελευθέρωσή του τον Απρίλιο του 1945.

Πειράματα στο Άουσβιτς

Το βιβλίο του Καθηγητή Εμπειρικής Ιστορίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν Hans-Joachim Lang Οι γυναίκες του μπλοκ 10 – Ιατρικά πειράματα στο Άουσβιτς (μτφρ. Νίκη Eideneir-Αναστασιάδη, εκδ. University Studio Press) δίνει πρόσωπο στις περίπου οκτακόσιες γυναίκες-θύματα που υπέστησαν ιατρικά πειράματα των ναζί και κατάφερε να ταυτοποιήσει. Μεταξύ αυτών των γυναικών ήταν και περίπου εκατό Ελληνίδες τα ονόματα των οποίων αναφέρονται στον κατάλογο που συμπληρώνει το βιβλίο. Βασισμένο σε ιατρικούς φακέλους, δικογραφίες, συνεντεύξεις, το βιβλίο εκθέτει αναλυτικά τα εγκλήματα των ναζί σε βάρος εκατοντάδων γυναικών-κρατουμένων στο Άουσβιτς.

Σημαντικές λογοτεχνικές μαρτυρίες

«Τούτες οι σελίδες είναι η περιγραφή μιας πάλης, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Κάφκα. Και σε αυτή την πάλη παίρνουν μέρος όλες οι συνιστώσες της ψυχής: η ανάμνηση του σπιτιού και των γονιών, η διάφανη βουκολική ομορφιά των Καρπαθίων, οι παππούδες μου και τα πολυάριθμα φώτα που έλουζαν τότε την ψυχή μου. Έπειτα, ο πόλεμος, η καταστροφή που έφερε μαζί του και τα σημάδια που άφησε. Και, τέλος, τα χρόνια στο Ισραήλ: η δούλεψη της γης, η αναζήτηση γλώσσας, οι νεανικές ανησυχίες, το πανεπιστήμιο και η γραφή. Το βιβλίο αυτό δεν είναι μια σύνοψη, παρά μάλλον μια προσπάθεια (απεγνωσμένη, αν θέλετε) να ενώσω τα διάφορα κομμάτια της ζωής μου και να τα επανασυνδέσω με την πηγή της ύπαρξής μου». Με αυτά τα λόγια συστήνει ο σημαντικός Ισραηλινός συγγραφέας Άαρων Άππελφελντ το αυτοβιογραφικό βιβλίο του με τίτλο Ιστορία μιας ζωής (μτφρ. Μάγκυ Κοέν, εκδ. Εστία).

Ίσως η πιο εμβληματική ιστορία για το Ολοκαύτωμα με ήρωα ένα παιδί είναι το Τσίλι – ζωή στη σκιά του θανάτου, του Άαρων Άππελφελντ (μτφρ. Ιακώβ Σιμπή, εκδ. Καπόν). Η ιστορία του; Το μικρότερο παιδί μιας πολυμελούς εβραϊκής οικογένειας της Ανατολικής Ευρώπης, διαφέρει από τα αδέλφια της και προβληματίζει τους γονείς της. Οι επιδόσεις της στο σχολείο είναι κακές, και η ίδια νιώθει πιο άνετα στους αγρούς παρά με τους ανθρώπους. Έτσι, όταν η πανικόβλητη οικογένειά της φεύγει για να γλιτώσει από τους Ναζί, εκείνη μένει πίσω να φυλάει το σπίτι. Σύντομα, όμως, οι στρατιώτες λεηλατούν την πόλη και η Τσίλι καταφεύγει στο δάσος. Μέσα από πρωτόγνωρες εμπειρίες, η Τσίλι θα ωριμάσει και θα βρει την δύναμη να επιβιώσει, έτσι ώστε, μετά τον πόλεμο, να αρχίσει μια νέα ζωή..

Ο Ούγγρος Ίμρε Κέρτες σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών συνελήφθη και οδηγήθηκε στο Άουσβιτς και στη συνέχεια στο Μπούχενβαλντ. Σε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του, Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο (μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, εκδ. Καστανιώτη) που κυκλοφόρησε το 1975, περιγράφει την εμπειρία ενός δεκαπεντάχρονου εφήβου, του Γκιόρκι Κέβες, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αρνούμενος τον τίτλο της αυτοβιογραφίας, μιλούσε για το παγκόσμιο βίωμα των στρατοπέδων συγκέντρωσης, των στρατοπέδων θανάτου, μια κατάσταση χωρίς πεπρωμένο.

Το βιβλίο της Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν, με τον τίτλο Μίλενα από την Πράγα (μτφρ. Τούλα Σιετή, εκδ. Κίχλη), εμπεριέχει και την πρώτη βιογραφία της Μίλενα Γιέσενσκα, γνωστής μας από τη σχέση της με τον Κάφκα. Η αφήγηση της Μπούμπερ-Νόυμαν, εστιάζοντας στο χρονικό της φιλίας των δύο γυναικών, της Μαργκαρέτε και της Μίλενα, που καλλιεργήθηκε μέσα στη σκληρή καθημερινότητα του ναζιστικού στρατοπέδου του Ράβενσμπρουκ όπου βρέθηκαν έγκλειστες, επιτυγχάνει τελικά διπλό στόχο: ως στρατοπεδική μαρτυρία, παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τη ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων, με αποκορύφωμα τη μετατροπή του Ράβενσμπρουκ από στρατόπεδο εργασίας σε στρατόπεδο εξόντωσης. Ως βιογραφία, ανατρέχει στα χρόνια της νεότητας και της ωριμότητας της Μίλενα στη γενέθλια Πράγα, αλλά και στη Βιέννη, αναδεικνύοντας την αντισυμβατική προσωπικότητά της.

Γκράφικ νόβελ

Το Maus – Η ιστορία κάποιου που επέζησε (μτφρ. Σάββας Μιχαήλ, εκδ. ZOOBUS) είναι η ιστορία του Βλάντεκ Σπίγκελμαν, ενός Εβραίου επιζώντα της χιτλερικής Ευρώπης, και του γιου του, ενός καρτουνίστα που προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την τρομακτική ιστορία του πατέρα του και με την ίδια την Ιστορία. Η μορφή του σχεδίου (οι Ναζί είναι γάτες, οι Εβραίοι ποντίκια) πετυχαίνει τέλεια να αφαιρέσει και την παραμικρή εναπομείνασα αίσθηση οικειότητας με τα γεγονότα που περιγράφονται, προσεγγίζοντας με τον δικό του τρόπο το ανείπωτο. Το γκράφικ νόβελ του Art Spiegelman είναι ένα σύγχρονο κλασικό του είδους, μια από τις καλύτερες μαρτυρίες και αναστοχασμούς για το Ολοκαύτωμα, και μάλιστα σε μια μορφή κατάλληλη και για παιδιά κι εφήβους. Το έργο αποτελείται από δύο βιβλία, που είναι -δυστυχώς- αμφότερα εξαντλημένα.

Ο Μποξέρ – Η αληθινή ιστορία του Χέρτζκο Χαφτ, επιζήσαντα του ολοκαυτώματος του Reinhard Kleist (κείμενο και εικονογράφηση), μτφρ. Γεωργία Τσάκωνα (εκδ. Ηλίβατον). Ο έφηβος Χέρτζκο εκτοπίζεται σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου θα υποστεί τα πάνδεινα. Εκεί εξαναγκάζεται να παίρνει μέρος σε σαδιστικούς αγώνες πυγμαχίας με μισοπεθαμένους συγκρατούμενούς του για την διασκέδαση των Ες Ες. Για να επιβιώσει, γαντζώνεται από μία και μόνο σκέψη: να ξαναδεί την αγαπημένη του Λέα.

* Η Ελένη Κορόβηλα είναι δημοσιογράφος. Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας.

Πηγή: bookpress.gr