Του Κώστα Χριστίδη*
Η βασική πολιτική πρόκληση της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα παγκοσμίως θα είναι ο προσδιορισμός του ρόλου και η βελτίωση της αποτελεσματικότητας του κράτους. Μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο πλαίσιο που δημιουργούν οι ραγδαίες τεχνολογικές, οικονομικές , κοινωνικές και (πλέον) υγειονομικές εξελίξεις διεξάγεται μία αέναη κούρσα για καλύτερη διακυβέρνηση (better government). Οι χώρες που θα μπορέσουν να διακριθούν στον αγώνα αυτό, θα έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να παράσχουν στους πολίτες τους ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης και σταθερά αυξανόμενη ευημερία. Πρόκειται γι’ αυτό που οι διακεκριμένοι δημοσιογράφοι John Micklethwait και Adrian Wooldridge αποκαλούν ‘’Η τέταρτη επανάσταση’’ στο ομότιτλο βιβλίο τους.
Η επανάσταση αυτή δεν έχει σχέση με την επίσης υπό εξέλιξη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση των προηγμένων ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης, ούτε, βεβαίως, και με τις τρεις προηγούμενες :
-
την πρώτη που συντελέστηκε με την εισαγωγή των ατμομηχανών στην παραγωγή περί τα τέλη του 18ου αιώνα,
-
την δεύτερη με την χρήση του ηλεκτρισμού τον 19ο αιώνα και
-
την τρίτη με την χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα.
Στο κρατικό πεδίο, οι προαναφερθέντες συγγραφείς χαρακτηρίζουν ως πρώτη επανάσταση την ανάδυση του συγκεντρωτικού κράτους – έθνους περί τα μέσα του 17ου αιώνα. Ήταν αυτό που ο Τόμας Χομπς αποκάλεσε, στη δεκαετία του 1640, ‘’Λεβιάθαν’’ και που επρόκειτο να εξελιχθεί άλλοτε σε ανταγωνιζόμενες αυτοκρατορίες, αργότερα σε φιλελεύθερες ή ανελεύθερες δημοκρατίες και που, εν πάση περιπτώσει, οδήγησε σε έναν παγκόσμιο ανταγωνισμό, το αποτέλεσμα του οποίου ήταν η Δύση να αφήσει άλλες περιοχές του κόσμου πολύ πίσω.
Η δεύτερη επανάσταση, σχετική με το κράτος, ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της αμερικανικής και της γαλλικής επανάστασης, και εξελίχθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Υπό την επίδραση φιλοσόφων όπως ο Άνταμ Σμιθ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ κ.α., αναδύθηκαν ως πρωταρχικά ιδανικά η πολιτική και η οικονομική ελευθερία και έγινε προσπάθεια να περιορισθούν η αυθαιρεσία και η διαφθορά των παλαιών ηγεμόνων καθώς και οι κίνδυνοι κατά της ατομικής ελευθερίας από ένα παντοδύναμο κράτος.
Η τρίτη επανάσταση υπήρξε η δημιουργία του σύγχρονου κοινωνικού κράτους που θεμελιώθηκε με τις προσπάθειες των Μπέατρις και Σίδνεϋ Ουέμπ και όσων τους ακολούθησαν κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα και το οποίο εξακολουθεί να υπάρχει και να αναπτύσσεται και στις ημέρες μας, παρά κάποια προσωρινή ανακοπή της κρατικής παρέμβασης στην κοινωνία και την οικονομία κατά την δεκαετία του 1980 επί κυβερνήσεων Θάτσερ και Ρέηγκαν. Ξεκινώντας από τη διάθεση να παράσχει σημαντικά αγαθά και υπηρεσίες, όπως αυτά της υγείας, της παιδείας και της κοινωνικής ασφάλισης, ει δυνατόν σε όλους τους πολίτες και κυρίως σε αυτούς που αδυνατούσαν άλλως να τα προμηθευθούν, το κράτος εξελίχθηκε σε μία πανταχού παρούσα ‘’τροφό’’, που για να λειτουργήσει είναι αναγκασμένο να συντηρεί μία διογκωμένη τάξη γραφειοκρατών και να απομυζά τεράστια ποσά μέσω ποικίλων άμεσων και έμμεσων φόρων.
Η διαρκής μεγέθυνση του κράτους προέρχεται ως αποτέλεσμα κυβερνητικών αποφάσεων από όλα τα σημεία του πολιτικού φάσματος, είτε εξ αριστερών είτε εκ δεξιών. Άλλοτε για να υπάρξουν περισσότερα σχολεία, νοσοκομεία και επιδόματα, άλλοτε για ισχυρότερη άμυνα, καλύτερη αστυνομία ή συγκοινωνιακές υποδομές κλπ., κλπ., ψηφίζονται ολοένα περισσότεροι νόμοι και ρυθμίσεις, σαν χαρτοπόλεμος. Το κράτος πάσχει πλέον από χρόνια ελεφαντίαση, η οποία προκαλεί επώδυνα συμπτώματα. Η οικονομική κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2008 και στην Ευρωζώνη το 2010 (που, κατά κάποιο τρόπο, ξεκίνησε από την Ελλάδα) ήταν μερικά από τα συμπτώματα αυτά, (τα οποία, μάλιστα, ήταν προβλέψιμα). Ο γενικός κρατικός προϋπολογισμός των ΗΠΑ μόνο πέντε φορές από το 1960 και μετά είχε πλεόνασμα, ενώ στη Γαλλία ούτε μία φορά μετά το 1975. Γενικευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια στις χώρες της Δύσης έφερε στην εξουσία πρόσωπα όπως ο Τραμπ και ο Μπολσονάρου και κόμματα όπως αυτό των Πέντε Αστέρων στην Ιταλία (και του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα). Οι εξελίξεις αυτές απλώς επέφεραν μεγαλύτερα προβλήματα και προκάλεσαν ακόμη μεγαλύτερη δυσαρέσκεια και απογοήτευση. Εναλλακτικά μοντέλα διακυβέρνησης, προερχόμενα από την ασιατική ήπειρο, όπως αυτά της Κίνας και της Σιγκαπούρης, δημιουργούν προβληματισμό ως προς το εάν είναι αποτελεσματικότερα έναντι των παραδοσιακών πολιτικοοικονομικών μοντέλων του δυτικού κόσμου. Το βέβαιο είναι ότι στη δεκαετία που έχει αρχίσει και στις επόμενες, οι εξελίξεις στον προσανατολισμό, τις αρμοδιότητες και τον τρόπο λειτουργίας του κράτους θα είναι σημαντικές και πιθανόν επαναστατικές.
*Νομικός – Οικονομολόγος
