Χαρακτηριστικό του αστυνομικού κράτους είναι η απουσία ελευθερίας του Τύπου, ο έλεγχος των ΜΜΕ, ο περιορισμός των διαδηλώσεων και η άσκηση κριτικής στους κυβερνώντες, πράγμα που, λόγου χάρη, προσπαθεί να κάνει τα τελευταία χρόνια η κυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης Και Ανάπτυξης του Ερντογάν
Της Σώτης Τριανταφύλλου
Το αστυνομικό κράτος προϋποθέτει μια κυβέρνηση που ασκεί εξουσία μέσω αστυνομικής, ένοπλης, ισχύος. Ο όρος έχει συναισθηματική και υποτιμητική έννοια: περιγράφει μια ανεπιθύμητη κατάσταση κατά την οποία η παρουσία των πολιτικών αρχών, των οργάνων του κρατικού μηχανισμού, είναι υπερβολικά έντονη και δεν υπόκειται σε νόμους: είναι «αυθαίρετη» ανεξέλεγκτη εξαρτάται από τις παρορμήσεις των εκπροσώπων της εξουσίας.
Οι πολίτες του αστυνομικού κράτους υπόκεινται περιορισμούς κίνησης ακόμα και υπό φυσιολογικές συνθήκες (όχι σε συνθήκες πολέμου, υγειονομικής έκτακτης ανάγκης, θεομηνίας κ.λπ.) καθώς και άρση των δικαιωμάτων τους να εκφράζουν ή να επικοινωνούν πολιτικές ή άλλες απόψεις. Το αστυνομικό κράτος παρακολουθεί τους πολίτες – που δεν είναι πολίτες είναι υπήκοοι – όχι για να εμποδίζει το έγκλημα αλλά για να ελέγχει την πολιτική τους συμπεριφορά. Την παρακολούθηση συνοδεύει η επιβολή συγκεκριμένων περιοριστικών κανόνων, η τήρηση των οποίων είναι έργο της αστυνομίας. Η επίβλεψη, συνήθως ασφυκτική, ασκείται, μεταξύ άλλων, μέσω μυστικής αστυνομικής δύναμης που λειτουργεί εκτός των ορίων του συνταγματικού κράτους: κοντολογίς, το αστυνομικό κράτος είναι το αντίθετο το κράτους δικαίου, του «νομικού» ή «συνταγματικού» κράτους που βασίζεται σε πολύ συγκεκριμένο πολίτευμα και σε νόμους οι οποίοι εκπονούνται, ψηφίζονται και μεταρρυθμίζονται μέσω του Κοινοβουλίου. Στο αστυνομικό κράτος η αυθαιρεσία των κρατικών οργάνων – Αστυνομίας, Εφορίας, μέσων ενημέρωσης (που είναι «κρατικά») – δεν συγκρατείται και δεν ελέγχεται από ανεξάρτητο σύστημα δικαιοσύνης.
Ο όρος «αστυνομικό κράτος» χρονολογείται από τα μέσα του 19ου αιώνα: απέκτησε έννοια όταν απέκτησε έννοια η δημοκρατία. Όταν δεν τίθεται ζήτημα δημοκρατίας, όταν δεν γνωρίζουμε τι είναι η δημοκρατία, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αστυνομικό κράτος: η σχέση είναι διαλεκτική. Συγκριτικά με τις ανερχόμενες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες του 19ου αιώνα, τα προηγούμενα καθεστώτα ήταν «αστυνομικά»: εφόσον οι πολίτες δεν είχαν ίσα δικαιώματα, οι εξουσίες γλιστρούσαν στον πειρασμό του αστυνομικού κράτους προκειμένου να επιβληθούν. Ο κίνδυνος και στη συνέχεια η πραγματικότητα του αστυνομικού κράτους επανεμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1930 όταν στη Σοβιετική Ένωση, στη Γερμανία, στην Ιταλία και στην Ισπανία κυριάρχησαν ολοκληρωτικές κυβερνήσεις και ιδεολογίες.
Επειδή υπάρχουν διαφορετικές πολιτικές οπτικές ως προς τη σωστή ισορροπία μεταξύ ατομικής ελευθερίας και ασφάλειας ασφάλειας του πολίτη και εθνικής ασφάλειας – λείπουν τα αντικειμενικά πρότυπα που ορίζουν το αστυνομικό κράτος. Έτσι, οποιοσδήποτε νόμος που έχει ως αποτέλεσμα την κατάργηση της ελευθερίας μπορεί να θεωρηθεί τάση και βήμα προς αστυνομικό κράτος – αλλά το ζήτημα είναι απείρως πιο περίπλοκο. Όπως είναι απείρως πιο περίπλοκη η περίπτωση του ηλεκτρονικού αστυνομικού κράτους στο οποίο η κυβέρνηση Χρησιμοποιεί με επιθετικό τρόπο την ψηφιακή τεχνολογία για την καταγραφή, οργάνωση, αναζήτηση και διανομή εγκληματολογικών αποδεικτικών στοιχείων εναντίον των πολιτών της. Μια απλή μέθοδος για να γίνει κατανοητό το τι σημαίνει αστυνομικό κράτος είναι τα ιστορικά παραδείγματα: το τσαρικό καθεστώς στη Ρωσία ήταν αστυνομικό κράτος με μακρά ιστορία αυταρχισμού: το ναζιστικό καθεστώς που σταδιακά απέκτησε όλο και πιο κατασταλτικούς μηχανισμούς – εκτός από τα SS και την Γκεστάπο οικειοποιήθηκε το δικαστικό σώμα για να ασκήσει έλεγχο στον πληθυσμό από τη δεκαετία του 1930 έως το τέλος του πολέμου το 1945 – το καθεστώς του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Αυτά τα καθεστώτα εδίωκαν άτομα και οργανώσεις, συνελάμβαναν πολίτες και τους φυλάκιζαν χωρίς δίκαιη δίκη, επέβαλλαν διαχωρισμό κοινοτήτων και περιορισμό της κυκλοφορίας και της πρόσβασης στις υπηρεσίες. Όλες οι στρατιωτικές δικτατορίες είχαν χαρακτηριστικά αστυνομικού κράτους: εκείνη του Αουγκούστο Πινοσέτ, εκείνη του Μπατίστα στην Κούβα την οποία ανέτρεψε ο Φιντέλ Κάστρο εγκαθιδρύοντας το δικό του αστυνομικό κράτος (λίγο πιο εύθυμο από τη δικτατορία του Μπατίστα), εκείνη της σύγχρονης Βόρειας Κορέας – η λίστα είναι μακρά. Χαρακτηριστικό του αστυνομικού κράτους είναι η απουσία ελευθερίας του Τύπου, ο έλεγχος των ΜΜΕ, ο περιορισμός των διαδηλώσεων και της άσκησης κριτικής στους κυβερνώντες, πράγμα που, λόγου χάρη, προσπαθεί να κάνει τα τελευταία χρόνια η κυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν. Για τη μακρινή Ανατολή και για τις ισλαμικές χώρες δεν χρειάζεται να επεκταθούμε: όπου δεν υπάρχουν δημοκρατικές παραδόσεις και θεσμοί, το αστυνομικό κράτος αναπτύσσεται και λειτουργεί μέσω ενός φάσματος θρησκευτικοαστυνομικών κρατικών οργάνων.
Πολλοί άνθρωποι στις ανεπτυγμένες δημοκρατίες ζουν σε φανταστικούς τόπους και παραπέμπουν συχνά στον Τζορτζ Οργουελ τον οποίον φυσικά αγνοούν. Αν έχει κάποια σημασία, το μυθιστόρημα του Όργουελ «1984» περιγράφει ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, εμπνευσμένο από τη Σοβιετική Ένωση, το οποίο βρίσκεται σε διαρκή πόλεμο με παράλληλη μαζική επιτήρηση των πολιτών και επεμβατικές αστυνομικές έρευνες. Όλα αυτά συνέβαιναν στη Σοβιετική Ένωση, όχι στη Βρετανία όπου ο συγγραφέας τοποθετεί τη μελλοντική ολοκληρωτική κοινωνία. Υπενθυμίζω εδώ ότι η Βρετανία είναι η πρώτη συνταγματική μοναρχία στον κόσμο και ότι τον τελευταίο αιώνα δεν αντιμετώπισε κίνδυνο ολίσθησης σε αστυνομικό κράτος.
Επί έναν αιώνα γίνεται λόγος για το ελληνικό αστυνομικό κράτος: η εν λόγω
φιλολογία είχε νόημα σε συγκεκριμένες, σύντομες περιόδους της ιστορίας του 20ού αιώνα αλλά δεν έχει κανένα νόημα από το 1974. Υπάρχουν πολιτικές διώξεις; Κάθε άλλο, αν και υπάρχει αριστερή τρομοκρατία. Υπάρχει δυσανάλογο ποσοστό φυλάκισης; Όχι, όχι, όχι. Υπάρχει κατάσταση αναστολής του αστικού δικαίου; Γίνεται μαζική παρακολούθηση πολιτών; Γίνονται δίκες παρωδία; Εφαρμόζονται σκληρές και άδικες ποινές; Όχι, όχι, όχι. Αντιθέτως, επικρατεί το δίκαιο του δρόμου, η αριστερή ηγεμονία που βλέπει παντού φαντάσματα συστηματικής αστυνομικής βίας, φακελώματος και πολιτικών διακρίσεων. Η Αριστερά έχει καθηλωθεί στα βάθη του 20ού αιώνα όταν μπορούσε να δικαιολογεί την ύπαρξή της: έκτοτε, ενώ οι συνθήκες αλλάζουν ραγδαία, προειδοποιεί, με κραυγές, για την επόμενη ολοκληρωτική δυστοπία – στην πραγματικότητα, για το δικό της όραμα αυταρχισμού και μίσους.
