Του Σταύρου Χρ. Τσέτση
…«Οι Αθηναίοι έχουν επίσης έξω από την πόλη, στους δήμους και κατά μήκος των οδών, ιερά θεών και ηρώων και τάφους ανδρών. Πολύ κοντά επίσης βρίσκεται η Ακαδημία, τόπος που κάποτε ανήκε σε ιδιώτη, ενώ στην εποχή μου είναι γυμνάσιο. Κατεβαίνοντας προς αυτήν συναντάς τον περίβολο της Άρτεμης και τα ξόανα της Αρίστης και της Καλλίστης, που όπως εγώ νομίζω συμφωνεί και το ποίημα του Πάμφω…
… Μπροστά στην είσοδο της Ακαδημίας υπάρχει βωμός του Έρωτα με επιγραφή που λέει ότι ο πρώτος Αθηναίος που πρόσφερε αφιέρωμα στον Έρωτα ήταν ο Χάρμος…
…Στην Ακαδημία υπάρχει και βωμός του Προμηθέα, από τον οποίο ξεκινούν τρέχοντας με αναμμένες λαμπάδες προς την πόλη…
… Κοντά στην Ακαδημία βρίσκεται ο τάφος του Πλάτωνα. Ο θεός του φανέρωσε από νωρίς πως θα γινόταν ο μεγαλύτερος φιλόσοφος…
…Εδώ υπάρχει ένα μέρος που λέγεται Ίππιος Κολωνός και που είναι το πρώτο μέρος της Αττικής, όπου λένε ότι ήρθε ο Οιδίποδας -διαφέρουν από την ποίηση του Ομήρου, όσα λέγονται- και βωμός του Ιππίου Ποσειδώνα και της Ιππίας Αθηνάς και ηρώο του Πειρίθου, του Θησέα, του Οιδίποδα και του Αδράστου»…
Παυσανίας: Αττικά. Εκδόσεις Κάκτος, 1992
Ορισμένοι «Τόποι» -προορισμένοι από την ιστορική συγκυρία να τους «αγγίξουν» ή και να «βιώσουν» στο χώρο τους κρίσιμα γεγονότα, που υπερβαίνουν τα στενά όρια του χρόνου–είναι φορτισμένοι, με εγχάρακτες «Μνήμες».
Αποτελώντας, ως χωρικά τεκμήρια, θεματοφύλακες της «φυλακτική της εν αυτή υπάρχουσας αληθείας» («Όροι», Πλάτων).
Από τους πλέον συμβολικούς αυτούς «Τόπους» της Ιστορίας- μέρη στα οποία ο ανθρώπινος στοχασμός κατέκτησε τις πλέον υψηλές αναβαθμίδες, θεμελιώνοντας και αναπτύσσοντας τους βασικότερους τομείς του πνεύματος –αποτελούν η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη.
Πρόκειται για φυσικούς χώρους, υπάρχοντες, απτούς, παρόντες στην συλλογική Μνήμη της Επιστήμης, των Γραμμάτων και της Τέχνης, διαχρονικά τεκμηριωμένους από την Ελληνική (κυρίως) Γραμματεία. Αλλά και στις απεικονίσεις των περιηγητών, γεωγράφων της εποχής του Νεοκλασικισμού και καλλιτεχνών της νεοσύστατης Αθήνας του 19ου αιώνα.
Η διαχρονία ενός μοναδικού «Τόπου»
Η διαδρομή –αν όχι η περιπέτεια- του «γενέθλιου» χώρου της Ακαδημίας, είναι συνυφασμένη με την ακολουθία του φιλοσοφικού στοχασμού και των τάσεων του: «Σπορά», ανάπτυξη, αντι-θέση, όσμωση ή σύνθεση, αμφισβήτηση, καταστολή, αντιμαχία, μακρά σιωπή, λήθη, επανεκκίνηση ενδιαφέροντος, αναβίωση. Και σε βάθος χρόνου, «μεταφορά» της: Κωνσταντινούπολη, Μυστράς, Φλωρεντία, Βενετία, για να αναφερθούν ορισμένα από τα χαρακτηριστικότερα κέντρα μαθητείας και διάχυσης των Πλατωνικών σπουδών.
Ωστόσο από πάντα, στάθηκε το εδραίο μέτρο αναφοράς:
- «Ακαδήμεια: τρία υπήρχαν γυμνάσια, Λύκειον, Κυνόσαργες, Ακαδήμεια. εκλήθη δε από του καθιερώσαντος αυτό Ακαδήμου», σύμφωνα με τον Αρποκρατίωνα (2ος μ.χ. αιώνας), στο «Λέξεις των Δέκα Ρητόρων».
- Το «Λεξικόν» του Ησύχιου (5ος μ.χ. αιώνας) την περιγράφει ως εξής: Ακαδημία: λουτρόν, ή πόλις, λέγεται δε γυμνάσιον Αθήνησιν, από Ακαδήμου αναθέντος και τόπος. καλείται γαρ ούτως <ο> Κεραμεικός». Ησύχιος, «Λεξικόν Συναγωγή πασών λέξεων κατά στοιχείον». Εκδόσεις Κάκτος, 2001.
- Ο Στέφανος Βυζάντιος (6ος μ.χ. αιώνας), στο «Εθνικά», στο αντίστοιχο λήμμα, γράφει: «Ακαδήμεια, γυμνάσιον, Αθήνησιν ου οι Ακαδημαϊκοί, φιλόσοφοι, κέκληται από του Ακαδήμου, γράφεται και διά του σε Εκαδήμεια, περί ού εν των ε λέξομεν… διό και η πλείων χρήσις ούτως». Κάκτος, 2004.
- Ο Φώτιος (9ος μ.χ. αιώνας), στο «Λέξεων Συναγωγή», μεταφέρει προγενέστερες γραπτές μαρτυρίες: «Ακαδημία: τρία υπήρχον γυμνάσια, Λύκειον, Κυνόσαργες, Ακαδημία. εκλήθη δε από του καθιερώσαντος αυτό Ακαδήμου». Φώτιος, «Λέξεων Συναγωγή κατά Στοιχείον». 1η έκδοση, Κάκτος, 2004.
- Στο «Μέγα Ετυμολογικόν» (10-11ος μ.χ. αιώνας), περιγράφεται ως «Ακαδήμιον: Γυμνάσιον. Τόπος εστί προ του άστεος, από Ακαδήμου ωνομασμένος. διό και Ακαδημία τότε εκαλείτο. Διττή δε η αρχή του ονόματος. Οι μεν, από του α τον Ακάδημον. οι δε, από του ε, τον Εκάδημον. Ούτως Ωρίων». «Μέγα Ετυμολογικόν κατά αλφάβητον». Κάκτος, 2004.
Α κ α δ ή μ ε ι α. γυμνάσιον ήν εν Αθήναις, προάστειον αλσώδες, εν ω διέτριβε Πλάτων, από Εκαδήμου τινός ήρωος ονομασθέν. πρότερον δε διά του ε Εκαδήμεια εκαλείτο. Αριστοφάνης Νεφέλαις {1005} «αλλ’ εις Εκαδήμειαν κατιών υπό ταις μορίαις αποθρέξεις, στεφανωσάμενος καλάμω λευκώ μετά σώφρονος ηλικιώτου, μίλακος όζων και απραγματοσύνης και λεύκης φυλλοβολούσης ήρος εν ώρα χαίρων, υπόταν πλάτανος πτελέα ψιθυρίζη».
Α κ α δ ή μ ε ι α. τρία υπήρχον γυμνάσια, Λύκειον Κυνόσαργες Ακαδήμεια, εκλήθη δε από του καθιερώσαντος αυτήν Ακαδήμου. και ουδετέρως Ακαδήμειον. λέγεται δε Ακαδήμεια η των φιλοσόφων διατριβή»
Σουίδα, 10ος αιώνας, Λεξικόν Σούδα, Εκδόσεις Γεωργιάδης, 2011
Ο χώρος της Ακαδημίας και το Πλατωνικό έργο, διαχρονικά, ζωντανεύουν στις απεικονίσεις της εικαστικής δημιουργίας: Από τα ψηφιδωτά της Πομπηίας (villa T. Siminus Stephanus, φώτο 1), στα χαρακτικά και στη ζωγραφική του Salvator Rosa (φώτο 2) και στην δημιουργία των αναρίθμητων έργων εμπνευσμένων από το έργου του, πρωτίστως την Ιταλική Αναγέννηση και μετέπειτα.
«…Παρθενώνα! Φώναξα, καμάρι του κόσμου! Στα πόδια σου είναι απλωμένο το βασίλειο του Ποσειδώνα σαν νικημένο λιοντάρι και σας παιδιά είναι συγκεντρωμένοι γύρω σου οι άλλοι ναοί και η εύγλωττη αγορά και το άλσος του Ακαδήμου…»
Φρήντριχ Χάιντερλιν. Υπερίων ή ο ερημίτης στην Ελλάδα. Ηριδανός, 1982
Η άνθηση του Νεοκλασικισμού, καθιστά την Αθήνα –και σ’ ένα βαθμό την Ακαδημία- επίκεντρο του ευρωπαϊκού πολιτιστικού, κατ’ αρχάς, ενδιαφέροντος, που αντανακλάται (και) στην Τέχνη:
Στο έργο χαρακτικής του Jean Denis Barbie du Bocage (1782), απεικονίζεται η Ακαδημία (φώτο 4) –ως οργανωμένος Αρχαιολογικός χώρος. Και βρίσκει τη θέση της, μεταξύ των εμβληματικών Μνημείων του Αθηναϊκού Άστεως (φώτο 5) ή ακριβέστερα των υπολειμμάτων του (1784).
Ο «Ιερός» χώρος είναι παρών (και) στην αναπαράσταση της Ακαδημίας του Francois Pouqueville (περί 1835), (φώτο 6).
Η «σαρωτική» αστικοποίηση.
Η βίαιη αστικοποίηση της πρωτεύουσας, και οι ιδιαίτερα δυσμενείς για το Αθηναϊκό Τοπίο επιπτώσεις της, πρωτίστως (αλλά όχι μόνον) στις δεκαετίες που ακολούθησαν μεταπολεμικά – ’60, ’70- δεν έκανε εξαίρεση για την εξεταζόμενη περιοχή. Για να καταλήξει ωστόσο, η ευρύτερη περιοχή, να χαρακτηρίζεται από χωρική υπερεκμετάλευση, υψηλούς κυκλοφοριακούς φόρτους και διαμερείς ροές, βεβαρυμένες και αναχρονιστικές υποδομές μεταφορών/ κατακερματισμένο ιστό, χρήσεις και λειτουργίες, που απάδουν με τον σημαίνοντα χώρο, μορφολογική απαξίωση.
Οι επιφορτισμένες με την προστασία του πολιτιστικού πλούτου της χώρας – οι αμύντορες της «Μνήμης», ακόμη και «contro corrente»- διέσωσαν ένα μέρος της, από έναν καλπάζοντα και ανεξέλεγκτο οικοδομικό οργασμό.
Ωστόσο η Πολιτεία –με την κήρυξη του, ως Αρχαιολογικού Άλσους/ Πάρκου- σ’ έναν κάποιο βαθμό, έκανε το χρέος της. Το γεγονός ότι ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ακαδημίας ωστόσο, δεν έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, ενώ συντρέχουν –πέραν του Ηθικού Χρέους- όλες οι τυπικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις, είναι δηλωτικό, του «τρόπου» με τον οποίο η Πολιτεία αντιμετώπισε τον εμβληματικό αυτό «Τόπο» για την Παγκόσμια Ιστορία.
Παρεμβάσεις πολεοδομικής εξυγίανσης: Ο κρίσιμος ρόλος του σχεδιασμού.
Εάν ο ρόλος της πολεοδομίας έγκειται στο να σχεδιάσει την εξέλιξη του αστικού φαινομένου (G. Astengo), για το «κλεινόν άστυ» και ειδικότερα για την περίπτωση εξυγίανσης και ανάδειξης της ευρύτερης περιοχής της Ακαδημίας, καλείται σήμερα να αναλάβει μία «επιπρόσθετη ευθύνη»:
Να αποτελέσει –προτείνοντας- τη θεσμική ασπίδα, ενάντια σε πρακτικές οικοδομικής «εισβολής», κερδοσκοπικού ή άλλου χαρακτήρα, που αλλοιώνουν/ υποβαθμίζουν τον ευρύτερο αστικό ιστό. Να τον εξυγιάνει και να τον αναβαθμίσει, καθιστώντας τον μέσο/μακροχρόνια ένα χώρο, σύστοιχο με το διαμέτρημα του «Ιερού» αυτού «Τόπου». Οδηγώντας παράλληλα τις χωρικές εξελίξεις της περιοχής, σε διαρκή «διάλογο» με την σύγχρονη κτιριακή παραγωγή, -ως εδραία αστική αναφορά του Αθηναϊκού «Genius Loci».
Η πολεοδομική εξυγίανση της, βάσει των διεθνώς αναγνωρισμένων αρχών βιωσιμότητας και ενεργούς προστασίας, αποτελεί τη μόνη εναλλακτική, στην αδράνεια(1).
Ο Αρχαιολογικός Χώρος, οφείλει να «αναπνεύσει» και αναντίρρητα, να διευρυνθεί.
Να αποτελέσει «το νέο αστικό παράδειγμα», συμβίωσης τεκμηρίων του παρελθόντος και σύγχρονης αστικής πραγματικότητας.
Νέες παρεμβάσεις στους κόλπους του και οποιαδήποτε νέα κτιριακή δομή με οιονδήποτε (πρό)σχημα «δίκην επιχειρήματος», είναι ανεπίτρεπτη. Όπως στην άμεσα περιμετρική του περιοχή.
Ενέργειες, μέτρα και έργα στον γειτνιάζοντα, αλλά και στον ευρύτερο χώρο της θεσμοθετημένης Αρχαιολογικής περιοχής –οι οποίες υποβαθμίζουν αντί να προστατεύουν ή δεν προάγουν τον «Τόπο» που ανέδειξε τον φιλοσοφικό στοχασμό- συνιστούν «Ύβριν».
«Διάδρομος της Ιστορίας, της Μνήμης και του Πολιτισμού»
Κεντρικός άξονας της όλης παρέμβασης, αποτελεί ο διάδρομος από τον χώρο Ιππίου Κολωνού/ Ακαδημίας/ (οδός) Μοναστηρίου/ Σαλαμίνας/ Κεραμεικός, (προδήλως) κατάλληλα διαμορφωμένος ως πεζόδρομος. Στο ύψος του Κεραμεικού, αρθρώνεται έως το Λύκειο του Αριστοτέλη, υπό μορφή οδού ήπιας κυκλοφορίας. Τα τετράγωνά που «αγγίζουν» τον «Διάδρομο», τουλάχιστον έως τον Κεραμεικό, υπόκεινται σε καθεστώς μορφολογικής εναρμόνισης.
Οι άξονες των παρεμβάσεων.
Η προσαρμογή των χρήσεων στην ευρύτερη περιοχή που περιβάλλει την Ακαδημία/ το χώρο Ιππίου Κολωνού και αυτού που γειτνιάζει με τον άξονα: ΚΤΕΛ – Ακαδημία / Ιππίου Κολωνού – (οδός) Μοναστηρίου – Σαλαμίνας, θεωρείται αναγκαία. Η οποία θα αναδείξει τους θεσμοθετημένους Αρχαιολογικούς Χώρους. Αναβαθμίζοντας παράλληλα τους πολεοδομικούς ιστούς. Οι παρεμβάσεις, είναι εξαιρετικά πιθανόν ότι θα έχουν (και) κοινωνικές προεκτάσεις: κερδοσκοπικές τάσεις, φαινόμενα κοινωνικής έξωσης. Προβάλλοντας την ανάγκη «ex ante» ελέγχου των χρήσεων.
Παραπληρωματικά, η αναμόρφωση του ανορθολογικού και βεβαρημένου κυκλοφοριακού περιβάλλοντος, που διαρρηγνύει την ενότητα του χώρου, βάσει των αρχών της αειφόρου κινητικότητας, αποτελεί condition sine qua non.
Η αστοχία του Ρυθμιστικού Σχεδίου.
Όπως ελέχθη, η εγκαθίδρυση νέων κτιριακών εγκαταστάσεων –εκ των πραγμάτων εκτός της κλίμακας της περιοχής- ή στις παρυφές του Αρχαιολογικού Πάρκου της Ακαδημίας, όπως προβλέπεται από το ισχύον Ρυθμιστικό Σχέδιο της πρωτεύουσας, για το Μουσείο, συνιστά μείζονα σχεδιαστική αστοχία.
Η χωροθέτηση μιας νέας δομής, που υπερβαίνει τις τοπικές λειτουργίες, θα επισύρει σειρά ροών και χρήσεων, οι οποίες δεν συνάδουν απαραίτητα –αν όχι αντιστρατεύονται- με την στρατηγική προστασίας και ανάδειξης του Αρχαιολογικού Χώρου (ΑΧ) και των πέριξ αυτού χώρων, συμπεριλαμβανομένων αυτών της «Διαδρομής της Ιστορίας, της Μνήμης & του Πολιτισμού».
Η επανάχρηση υπαρχόντων δομών, στα πλαίσια της αξιοποίησης του υφιστάμενου κτιριακού δυναμικού, στον ευρύτερο πολεοδομικό ιστό της εξεταζόμενης περιοχής, συνιστά τη βιώσιμη λύση: Σ’ αυτή τη βάση, οι εναλλακτικές χωροθέτησης του Μουσείου εφόσον αποφασιστεί, θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν:
- Στην περιμετρική περιοχή και σε ικανή απόσταση από τον ΑΧ, δεδομένου ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός σχολαζόντων κτιρίων.
- Στον άξονα Ακαδημίας – Λυκείου, σε υφιστάμενες κτιριακές δομές, που μπορούν να αναμορφωθούν/ex novo.
- Στους χώρους των ΚΤΕΛ.
Θα πρέπει να υπογραμμιστεί μία νέα κρίσιμη για τη θεματική παράμετρος, που αφορά στην μεταφορά του Σταθμού των Λεωφορείων των ΚΤΕΛ στον Κηφισό.
Ανάδειξη με όρους βιωσιμότητας versus κερδοσκοπικών πρακτικών.
Αναφύονται δύο κυρίως εναλλακτικές: μία μορφή ανάπτυξης (τυπικού) οικιστικού χαρακτήρα, ή η απόδοση του χώρου των ΚΤΕΛ, στην ευρύτερη περιοχή του Πάρκου της Ακαδημίας, συνοδευόμενη από λειτουργίες πολιτισμού, δίχως να αποκλείονται οι ήπιες εμπορικές χρήσεις. Θα πρέπει να διατηρηθεί η περιορισμένη δόμηση, που σήμερα χαρακτηρίζει τον Σταθμό ΚΤΕΛ.
Ο καθορισμός και η θεσμοθέτηση κρίσιμων παραμέτρων των προτεινόμενων σχεδιαστικών κατευθύνσεων -χρήσεις, κινητικότητα, σημειακές παρεμβάσεις- αποτελεί προαπαιτούμενο για ένα «διεθνές άνοιγμα Ιδεών», για επιμέρους/τομεακές επεμβάσεις.
Ο ατελέσφορος ως προς την υλοποίηση διαγωνισμός της πεζοδρόμησης της οδού Πανεπιστημίου (2014), δίνει το μέτρο των δυσχερειών της ανωτέρω προσέγγισης. Αλλά κυρίως οι εκ των προτέρων παρεμβάσεις καθορισμού κατάλληλων χρήσεων, πριν την εκδήλωση ενός διεθνούς ενδιαφέροντος, αποτελεί προμαχώνα για την αποφυγή (έντονων) τάσεων κερδοσκοπίας και κοινωνικής αναταραχής.
Τα οφέλη μιας πολεοδομικής επέμβασης αυτής της κλίμακας όπως διατυπώθηκε στο παρόν κείμενο, –πέραν του ανεκπλήρωτου χρέους στην Παγκόσμια Ιστορία- σχετίζονται με :
- Τη δραστική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων της εξεταζόμενης περιοχής και τη δημόσια υγεία.
- Τη σαφή ενδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας της πρωτεύουσας και την –δραματική- ελκυστικότητα του τουριστικού προϊόντος.
Η Ενοποίηση των Αρχαιολογικών και Ιστορικών Χώρων της Αθήνας –παρότι ανολοκλήρωτη σ’ αυτήν κατεύθυνση- δίνει το μέτρο των ιδιαίτερα θετικών επιπτώσεων της αποκατάστασης ενός ιστού, πλούσιου σε μνήμες του παρελθόντος, πλην πολεοδομικά και μορφολογικά αλλοιωμένου, λειτουργικά ανορθολογικού και συγκοινωνιακά διαρρηγμένου.
Εξάλλου, η ανάγκη εξισορρόπησης της οικιστικής δυναμικής και του επενδυτικού ενδιαφέροντος, που εμφανίζει πρωτίστως το νότιο παραλιακό μέτωπο της Αττικής, αποτελεί έναν επιπρόσθετο λόγο, για ουσιαστικές πολεοδομικές παρεμβάσεις στον περίμετρο του πυρήνα της αστικής συνάθροισης της πρωτεύουσας. Η προτεινόμενη επέμβαση, συνιστά έναν κρίσιμο πυλώνα, μιας τέτοιας σχεδιαστικής λογικής.
Η ευνοϊκή χρηματοδοτική συγκυρία. Αναγκαία, αλλά όχι ικανή προϋπόθεση.
Η επέμβαση ενός τέτοιου εγχειρήματος αστικής (επαν)οργάνωσης/ αναδιάρθρωσης, στην τρέχουσα περίοδο, συμπίπτει με μία ευνοϊκή συγκυρία από πλευράς άντλησης πόρων για Υποδομές/ Αναπλάσεις/ Προστασία της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιάς/ Πράσινες Μετακινήσεις και Μείωσης ρυπογόνων εκπομπών: Η Διαρθρωτική Δέσμη της ΕΕ (2021-2027), το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης, η επιλεξιμότητα τέτοιων έργων και από άλλους Διεθνείς Οργανισμούς, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για υλοποίηση έργων πολιτισμού υπό μορφή ευποιίας.
Είναι ωστόσο σαφές, ότι ένα τέτοιο Σχέδιο, προκαλεί/ είναι εξαιρετικά πιθανόν να επισύρει ισχυρές κερδοσκοπικές πιέσεις –ιδιαίτερα έντονες κατά περίπτωση- οι οποίες ελλοχεύουν την εκτροπή από τους τεθέντες στόχους: δυσχέρειες απαλλοτριώσεων, αυξημένες πυκνότητες, οικοδόμηση σε «γκρίζες» θεσμικά περιοχές και φαινόμενα κοινωνικής έξωσης.
Εδώ έγκειται ο ρόλος της Πολιτείας: να σχεδιάσει, να υλοποιήσει, να προβλέψει και να συγκρατήσει/ αποτρέψει τις δυσμενείς επιπτώσεις.
Θέτοντας το αναπόδραστο ερώτημα: «Ο τρώσας και ιάσεται;»
Αυτός που δημιούργησε το πρόβλημα –αυτός θα κληθεί να το λύσει; Πόσο μάλλον να δώσει όραμα…
Σε κάθε περίπτωση, η γραφίδα της (αστικής) ιστορίας, καταγράφει.
Πηγές:
(1) Μνήμη & Αστικό Φαινόμενο. Πολεοδομικές Πολιτικές για την Προστασία και Ανάδειξη Ιστορικών Ιστών, Μνημείων και Τόπων. Ευρωπαϊκή εμπειρία και προοπτικές», Επιμέλεια: Σταύρος Χρ. Τσέτσης, Πρόλογος: Antonio Tajani, Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Εκδόσεις Μίλητος, 2018.
Σχέδιο Εξυγίανσης και Ανάδειξης της ευρύτερης, περιοχής της Ακαδημίας Πλάτωνος & Σύνδεσης με το Λύκειο του Αριστοτέλη. «Σταύρος Τσέτσης & Συνεργάτες», 2/2021, Αθήνα
