Του Γιώργου Πρεβελάκη
Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η εκπεσούσα Γεωπολιτική επανέκαμψε στο ευρωπαϊκό προσκήνιο. Εντούτοις, η αμερικανική παντοδυναμία επενόησε «λύσεις», χωρίς ιδιαίτερη ενασχόληση με τις γεωγραφικές πραγματικότητες. «Το τέλος της Ιστορίας», δηλαδή και της Γεωγραφίας, κατέστη κυρίαρχη ιδεολογία. Η ομογενοποιημένη Ανθρωπότητα θα κατακτούσε ειρήνη και πρόοδο με τη διάδοση του φιλελευθερισμού urbi et orbi και, εν ανάγκη, manu militari.
Η σημερινή ουκρανική κρίση ακυρώνει τις ψευδαισθήσεις. Ολα τα στοιχεία της Γεωγραφίας συγκλίνουν, καθιστώντας τη διέξοδο εξαιρετικά προβληματική. Πρόκειται για την τεράστια ευρωπαϊκή πεδιάδα. Ανάμεσα στην ανατολική Γερμανία και τη Σιβηρία δεν παρεμβάλλεται φυσικό εμπόδιο στην κυκλοφορία, εξού και η προαιώνια εγγενής αστάθεια. Μέσα από την ταραγμένη Ιστορία του ανατολικού πεδινού τμήματος αναδύθηκε ένας ισχυρός πόλος, η Ρωσία.
Ανάμεσα στον ρωσικό χώρο, ενοποιημένο από μιαν αυταρχική εξουσία, και την πολυκεντρική δυτική Ευρώπη απλώνεται μια ζώνη – «the tidal lands», κατά τον ορισμό του γάλλου γεωγράφου Jean Gottmann. Στον χώρο αυτόν άλλοτε επεκτεινόταν η ρωσική εξουσία, άλλοτε εισέδυαν οι Δυτικοί· επίσης, διάφοροι λαοί κατόρθωναν να συγκροτούν κράτη βραχύβια ή μακροβιότερα – όπως η Πολωνία η οποία, επί ενάμιση αιώνα, διαγράφηκε από τον χάρτη της Ευρώπης.
Ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα παλιρροϊκά ρεύματα καθορίζονταν από τις ισορροπίες δυνάμεως των αντίπαλων αυτοκρατοριών. Κατόπιν, ο ιδεαλισμός του αμερικανού προέδρου Woodrow Wilson επέβαλε την αρχή της αυτοδιάθεσης. Οι λαοί της παλιρροϊκής ζώνης απέκτησαν, τουλάχιστον τύποις, το δικαίωμα να αποφασίζουν για τα εαυτών. Το σύμφωνο Ribbentrop – Molotov εξευτέλισε αυτή την αρχή, κινητοποιώντας τον μηχανισμό ο οποίος οδήγησε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κατοπινή διαίρεση της Ευρώπης και η επιβολή της σοβιετικής εξουσίας στο μεγαλύτερο μέρος της παλιρροϊκής ζώνης κατεπάτησαν de facto την αρχή αυτή.
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου επανέφερε τον ιδεαλισμό του προέδρου Wilson. Οι περισσότεροι λαοί της ζώνης αυτής αυτονομήθηκαν και εντάχθηκαν στους δυτικούς θεσμούς – ΝΑΤΟ, Ευρωπαϊκή Ενωση, ΟΟΣΑ. Η εξέλιξη αυτή αφύπνισε τα γεωπολιτικά ανακλαστικά της Ρωσίας, διαμορφωμένα, μεταξύ άλλων, από την επώδυνη εμπειρία των εκ Δυσμών επιθέσεων – Ναπολέων και Χίτλερ, επί παραδείγματι. Η Ρωσία αντέδρασε όταν η τάση άγγιξε τη Γεωργία (2008) και την Ουκρανία (2014). Τώρα απαιτεί να αναθεωρηθεί το μεταψυχροπολεμικό status quo. H άμπωτις νομοτελειακά ακολουθεί την πλημμυρίδα· ο συσχετισμός Ρωσίας – Δύσης έχει αλλάξει.
Καμιά δυτική δύναμη δεν επιθυμεί να πολεμήσει για την Ουκρανία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ως προτεραιότητα την Κίνα. Η Γαλλία και η Γερμανία ζυγίζουν τα οικονομικά και ενεργειακά τους συμφέροντα. Αλλες χώρες, όπως οι Βαλτικές και η Πολωνία, είναι εκτεθειμένες στη ρωσική πίεση. Παρά τις ετοιμοπόλεμες κινήσεις, Δύση και Ρωσία στην πραγματικότητα διαπραγματεύονται.
Με δεδομένους τους συσχετισμούς και τη συγκυρία, η όποια συμφωνία θα θεωρηθεί υποχώρηση από τις προβεβλημένες αρχές του δυτικού κόσμου. Θα μειωθεί η αξιοπιστία έναντι λαών τους οποίους, εν ονόματι του ιδεαλισμού, η Δύση ωθεί να αντιτάσσονται στα αυταρχικά καθεστώτα. Η όλη διαδικασία θα εντείνει τις διχογνωμίες για την αντιμετώπιση της Ρωσίας, με κίνδυνο να αποστασιοποιηθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες από την Ευρώπη και να εξασθενήσει η Ευρωπαϊκή Ενωση. Επιπλέον, τίθεται το ερώτημα αν η διαλλακτικότητα θα αναστείλει τον ρωσικό αναθεωρητισμό· ή αν, αντιθέτως, θα ενθαρρύνει τη Ρωσία για πρόσθετες διεκδικήσεις. Πλανάται πάντα το φάσμα του Μονάχου.
Η οικονομική και νομική σκέψη μεταπολεμικά εξετόπισαν τη γεωγραφική και γεωπολιτική προσέγγιση. Απεδείχθησαν, όμως, ανεπαρκείς να προσφέρουν στη Δύση τα κατάλληλα πνευματικά εργαλεία, ώστε να κατανοήσει την αλλαγή της κατεύθυνσης στην κεντρο-ευρωπαϊκή παλίρροια. Το Ουκρανικό αναδεικνύει την αδυναμία της να προβλέψει και, ακός μη λιγότερο, να αντιμετωπίσει τους κινδύνους της εποχής. Η έλλειψη προετοιμασίας οφείλεται εν πολλοίς στην άγνοια των γεωγραφικών δεδομένων.
Ο εντόνως γεωγραφικός χαρακτήρας του ρωσικού, αλλά και του κινεζικού και του τουρκικού αναθεωρητισμού προσεγγίζει και τη χώρα μας. Είναι αμφίβολο αν και κατά πόσον ο γεωγραφικός παράγων εντάσσεται στην εθνική μας στρατηγική. Κυριαρχεί η νομικίστικη προσέγγιση του Διεθνούς Δικαίου.
Ο Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1) και μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).
