Του δρα Θρασύβουλου Μαρκέτου
«Υπάρχουν δεκαετίες όπου τίποτα δεν συμβαίνει˙ και υπάρχουν εβδομάδες όπου συμβαίνουν όσα σε δεκαετίες», είπε ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ -πιο γνωστός ως ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Βλαντιμίρ Λένιν- κατά την διάρκεια της εξορίας του πριν από την Επανάσταση του 1917. Σήμερα, όμως, το απόσπασμα περιγράφει αυτό που βιώνουν οι Ευρωπαίοι και άλλοι στον κόσμο. Η απότομη αλλαγή που βλέπει ο κόσμος -που συνέβη, κυριολεκτικώς εν μια νυκτί- σε συνδυασμό με την βία στην Ουκρανία που μεταδίδεται από τα μέσα ενημέρωσης, προκαλεί βαθιά ανησυχία και φόβο. Πώς θα επηρεάσει αυτό τον υπόλοιπο κόσμο;
Πέρα από αυτό το ερώτημα, εμείς οι Ευρωπαίοι ειδικότερα, πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί ο βομβαρδισμός της Μαριούπολης ήταν τόσο σοκαριστικός, την στιγμή που παρακολουθήσαμε —ανενόχλητοι— τις φρικαλεότητες που διέπραξε ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, στην πρωτεύουσα της Τσετσενίας, Γκρόζνι, το 1999-2000 και στο Χαλέπι της Συρίας το 2016.
Για όλα όμως υπάρχει τουλάχιστον μια εξήγηση. Ο κατωτέρω χάρτης Ι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (GeoERA ESPI 2016, EPSG Projection 3035), παρουσιάζει τα ενεργειακώς κρίσιμα ορυκτά ανά την ήπειρο (κοβάλτιο, λίθιο κ.α.). Εμφανέστατα, η Ουκρανία (όπως και οι έτερες προς είσοδο στο ΝΑΤΟ, Φιλανδία και Σουηδία) κατέχει υψηλά αποθέματα. Πιθανή προσχώρηση του Κιέβου στους ευρω-ατλαντικούς θεσμούς θα καθιστούσε την χερσαία αυτή γεωμορφολογικώς επίπεδη οδό διαμετακόμισης εμπορευμάτων, στρατευμάτων, ενέργειας, τροφίμων, και ενδιάμεσο χώρο (buffer zone) ύψιστης γεωπολιτικής σημασίας για την Ρωσία, πρακτικώς μη προσβάσιμη για το Κρεμλίνο καθώς θα κατεκλύζετο από τις Δυτικές εταιρείες.
Συνεπώς, δεν προκαλεί απορία γιατί η ευθυγράμμισή της παρούσας ουκρανικής ηγεσίας με την Δύση προκάλεσε τη μήνη του εμφορούμενου με ιδέες της αλήστου μνήμης μετα-πολεμικής περιόδου και ανασύστασης του αυτοκρατορικού μεγαλείου της κραταιάς Ρωσίας, προέδρου Πούτιν. Η Ουκρανία διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με την ευρωπαϊκή Ανατολική Γειτονία και την «Three Seas Initiative», -σύγχρονη εκδοχή του «Intermarium» («Miedzymoze», «μεταξύ θαλασσών» στην Πολωνική)-, που στην επαύριο του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. προσπαθούσε να μιμηθεί την Πολωνο-λιθουανική Κοινοπολιτεία (Χάρτης ΙΙ). Η εισαγωγή στην ουκρανική κοινωνία και πολιτική τάξη αξιών της Δύσης -παρακμιακών κατά το Κρεμλίνο και το παλάτι του Ερντογάν-, ο διχασμός της αμερικανικής κοινωνίας, και ο παραλυτικός αποσυντονισμός της ΕΕ, οδήγησαν τον Ρώσο πρόεδρο στην απονενοημένη εισβολή στην «αδελφή», ομόδοξη Ουκρανία.
Πέραν της σταδιακής ενσωμάτωσης των κατά πλειοψηφία ρωσικών περιοχών, η Μόσχα αποβλέπει στην υφαρπαγή της πρόσβασης του ουκρανικού κράτους στην Μαύρη Θάλασσα, καθότι τούτο, εκτός του οικονομικού ακρωτηριασμού, θα στερούσε το Κίεβο από κυριότητα μέρους της ενεργειακώς προσοδοφόρου αυτής θαλάσσιας ζώνης (κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου). Γενικώς, ο σχεδιασμός του Κρεμλίνου βασίζεται στην διασύνδεση μεταφορών ενέργειας (βλ. χάρτης III), προϊόντων, και πληροφοριών στον άξονα Ανατολής-Δύσης, ενώ η Δύση επενδύει στην ενεργειακή, μεταφορική, και εμπορική διασύνδεση της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης στο στρατηγικό άξονα Νότος-Βορράς (βλ. χάρτης IV). Η ευόδωση του σχεδίου ΗΠΑ/ΕΕ θα είχε δυσμενέστατες επιπτώσεις στην στρατηγική σύνδεση Ρωσίας-Κίνας στο πλαίσιο του χερσαίου μέρους της πρωτοβουλίας Belt and Road Initiative (BRI, Πρωτοβουλία Ζώνη και Οδός) μέσω κεντρικής Ασίας και Καυκάσου. Εξ’ αυτού η «ειρήνευση» του Καζακστάν μέσω παρέμβασης ρωσικών στρατευμάτων (Ιανουάριος 2022) και ο πόλεμος Γεωργίας-Ρωσίας (2008).
Στην εξίσωση του Κρεμλίνου, η Άγκυρα επιδιώκει συνεργασία ως εμφορούμενη ρόλου ενδιαμέσου κράτους μεταξύ Κίνας και Δύσης. Βεβαίως με ελαφρά πρόσθετη διαφοροποίηση βάσει της στρατηγικής της «Μεσαίας Οδού», σύνδεσης ενεργειακής και εμπορικής της Τουρκίας με την ομόφυλη κεντρική Ασία και την Κίνα μέσω διαδρόμου στο αζερικό Ναχιτσεβάν και τη νότια Αρμενία (κέρδος της Άγκυρας ως αποτέλεσμα της εκεχειρίας μετά τον πόλεμο Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, 2020).
Τον κατακερματισμό των σχέσεων Τουρκίας-Ρωσίας και την συλλογιστική αυτού σημειώνει ο S. Kardas στην ανάλυσή του στο German Marshall Fund: «Πέραν των οικονομικών και πολιτικών κινήτρων της τουρκικής άρχουσας ελίτ προς συμφιλίωση με την Ρωσία ή τις ιδιαιτερότητες των εσωτερικών πολιτικών εξελίξεων της χώρας, μια τέτοια καλοπροαίρετη ανάγνωση ήταν ο κύριος μοχλός πίσω από την ολοένα και πιο κατακερματισμένη σχέση της Τουρκίας με την Ρωσία από το 2014. Αυτή η ανάγνωση ήταν σε μεγάλο βαθμό προϊόν της αντιμετώπισης από την Άγκυρα των διεκδικητικών κινήσεων της Μόσχας ως στρατηγική πρόκληση και όχι ως υπαρξιακή απειλή. Επιπλέον, η Τουρκία εκτίμησε ότι η Ρωσία είχε περιορισμένη ικανότητα προβολής ισχύος και συχνά έχει ανάγκη συμβιβασμού με τις δυνάμεις της προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της. Η επερχόμενη εποχή του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων είναι πιθανό να εγκαινιάσει μια νέα φάση εντεινόμενου ανταγωνισμού ασφάλειας» [1].
Ανεξαρτήτως συλλογιστικής της Τουρκίας όσον αφορά την (από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016) πολιτικο-στρατιωτική εγγύτητα με την Ρωσία –εις βάρος των δεσμών της με το ΝΑΤΟ και των προτεραιοτήτων της συμμαχίας και των ΗΠΑ-, πολλαπλασιαστική του οφέλους της Τουρκίας θα ήταν μια τυχόν επιβεβαιωτική της αποτελεσματικότητας και νομιμοποίησης από την Δύση υφαρπαγή εδαφών της Ουκρανίας από την γείτονα Ρωσία. Η Άγκυρα, ομοίως, βάσει εργαλειοποιήσεως των Τουρκοκυπρίων εισέβαλε στην Κύπρο (1974). Πέραν της επιβολής της απολυταρχίας επί της δημοκρατίας, ο Ερντογάν θα μπορούσε να πανηγυρίσει την εκατονταετηρίδα του κράτους του (το 2023) μέσω της ενσωμάτωσης της κατεχόμενης Κυπριακής Δημοκρατίας. Εξάλλου, ο Ρώσος ΥΠΕΞ προσφάτως μίλησε για Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Εν προκειμένω, ο αναλυτής Yves Bourdillon σημειώνει ότι η Ρωσία, «θα μπορούσε, καθώς λέγεται, να ανοίξει ένα προξενείο στην Βόρεια Κύπρο, κάτι που θα ήταν σημαντικό διπλωματικό κέρδος για την Άγκυρα. Το νησί, ανήκον στον ορθόδοξο πολιτισμό, είναι καταφύγιο για πολλά ρωσικά κεφάλαια…» [2]. Ανάλογη κίνηση της Μόσχας –εν μέσω ή κατά την επαύριο του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, θα συνιστούσε «αμοιβή» της αμφισβητούμενης από την Δύση πολιτικής «επιτήδειου ουδετέρου» που τηρεί η Άγκυρα, ισοδυναμώντας εν τοις πράγμασι με αναγνώριση της ούτω αποκαλουμένης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βορείας Κύπρου» (ΤΔΒΚ). Χρήζει προσοχής, επίσης, το γεγονός ότι έναντι της ΤΔΒΚ η Μόσχα διατηρεί επί συριακού εδάφους σημαντική στρατηγική βάση προβολής ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή (Tartush).
Περιθωριοποίηση της Κύπρου και των ενεργειακών της αποθεμάτων επιδιώκει ο πρόεδρος Ερντογάν συνεργατικώς με τον επίσης εθνικιστή Πούτιν, μέσω συνεννόησης με το Ισραήλ για την παροχέτευση του φυσικού αερίου της Αιγύπτου και του Ισραήλ μέσω Λιβάνου και Συρίας προς την Τουρκία [3]. Δι’ αυτού του τρόπου, η Άγκυρα επιδιώκει την καθιέρωσή της ως ενεργειακού κόμβου -εκτός του φυσικού αερίου της Κασπίας Θάλασσας και της Κεντρικής Ασίας- μεταφοράς του φυσικού αερίου της ανατολικής Μεσογείου. Μοιραίως, τότε το «παλάτι» του Ερντογάν θα καταστεί απόλυτος ρυθμιστής της εναλλακτικής ως προς την Ρωσία τροφοδοσίας της ΕΕ με φυσικό αέριο, ως ενδιάμεσου καυσίμου στην οδό της διακηρυχθείσας ταχύρυθμης αυτάρκειας της Ευρώπης μέσω των ανανεώσιμων πηγών και της πυρηνικής ενέργειας («Green Deal»).
Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι, ως αποτέλεσμα της ουκρανικής κρίσης οι ΗΠΑ πέτυχαν την ουσιαστική ακύρωση του ρωσο-γερμανικού αγωγού North Stream II (NS2), φοβούμενες υπέρ το δέον την ισχυροποίηση της Γερμανίας ως ενδιάμεσου δρώντος μεταξύ Ρωσίας και ΕΕ. Αξίζει αναφοράς εδώ ότι η Ρωσία, κατ’ ουσίαν, επιχειρεί την κύκλωση της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (KAE) μέσω της ενεργειακής ασφάλειας. Η όδευση του σχεδίου αγωγού NS2 και του ρωσο-τουρκικής έμπνευσης εν λειτουργία αγωγού Turkish Stream, στοχεύουν την γεωπολιτική επαναφορά της κρίσιμης για την ασφάλεια της Μόσχας και χαρακτηρισθείσας από τον Nicholas J. Spykman ως εντασσόμενης στον «Αναχωματικό Δακτύλιο» (Rimland, Χάρτης IV) της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στον ρωσικό χώρο επιρροής ως ενδιάμεση ζώνη (buffer zone), όπως συνέβαινε καθ’ όλη την μεταπολεμική περίοδο (1945-1991, βλ. Χάρτης V) [4].
Η Άγκυρα συμμετέχει ενεργώς στο ως άνω στρατηγικής υφής σχέδιο του Κρεμλίνου, μέσω στήριξης της διαμέσου Βουλγαρίας και Σερβίας προώθηση της όδευσης του αγωγού φυσικού αερίου Turkish Stream προς την Δυτική Βαλκανική και την Κεντρική Ευρώπη (Turkish Stream II ή Balkan Stream). Συνηγορεί συνεπώς υπέρ της ενεργειακής σύνδεσης Ανατολής-Δύσης που εξυπηρετεί, όπως προελέχθη, τους ρωσικούς στόχους, καταφανώς εις βάρος του στρατηγικού σχεδιασμού της Ουάσιγκτον.
Ταυτοχρόνως, και στο πλαίσιο της σχετικής αυτονόμησης της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας -και πέραν του ρόλου του ενεργειακού κλειδοκράτορα του φυσικού αερίου του Αζερμπαϊτζάν προς την ΕΕ-, η Άγκυρα συνεργατικώς με το Ηνωμένο Βασίλειο προσπαθεί να συντελέσει στη μονιμοποίηση της περιχαράκωσης και αποκλεισμού της Ρωσίας από την Ευρώπη. Καθώς το Λονδίνο πρωτοστατεί στην σύμπηξη στρατιωτικού συμφώνου μεταξύ Βρετανίας, Πολωνίας, και Ουκρανίας, μιας μίνι ΝΑΤΟικής ζώνης ασφάλειας και ενίσχυσης του άξονα Βαλτικής και Μαύρης Θάλασσας, η οποία «αποβλέπει στην εμβάθυνση της σχέσης της Ουκρανίας με τα δύο ευρωπαϊκά έθνη στους τομείς της κυβερνο-ασφάλειας, της ενεργειακής ασφάλειας και καταπολέμησης της ψευδούς ενημέρωσης» [5], η Τουρκία επιδιώκει αποκλεισμό της Ρωσίας από την Ευρώπη. Η συλλογιστική του προέδρου Ερντογάν συνίσταται στην περιθωριοποίηση της Ρωσίας ως ασιατικής αυτοκρατορίας, καθότι συνιστά πολιτισμικό και γεωπολιτικό φόβητρου της Ευρώπης από αιώνων.
Διαβλέπεται ότι, προς άγραν θετικής αποκατάστασης σχέσεων με τον Δυτικό κόσμο, η Τουρκία συμπλέει με τον μακραίωνο στόχο της Γηραιάς Αλβιόνος, που μάλλον δρομολογείται και με την στήριξη της Ουάσιγκτον. Ταύτα συντελούνται στο πλαίσιο των «νέων συμμαχιών» που οργανώνονται έναντι υβριδικών απειλών σε περιφερειακή βάση και για σύντομο χρονικό διάστημα, κατά περίπτωση ανανεούμενες βάσει χρησιμότητας. Όπως προελέχθη, η περιθωριοποίηση της Μόσχας είναι –παρόλα τα επιφαινόμενα- διακαής πόθος της Τουρκίας, η οποία μέσω του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας» επιθυμεί ηγεμονικό ρόλο μέσω προβολής ισχύος στον στρατηγικό δίαυλο ανατολικής Μεσογείου-Σουέζ-Ερυθράς Θάλασσας-Ινδικού ωκεανού (Χάρτης VI), ως αναθεωρητικός δρων της περιφρονητικής για το μεγαλείο της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Συνθήκης της Λωζάννης (1923).
Συνοψίζοντας, η επικράτηση του άξονα Νότος-Βορράς στην νέα Ευρώπη κατά την επαύριο του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, καθίσταται επιτακτική καθώς οι ΗΠΑ -μέσω του αναζωογονημένου ΝΑΤΟ και του αμυντικού συμφώνου AUKUS- ετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν την απειλή της Κίνας αλλά και της Ρωσίας, σε αμφότερα τα μέτωπα Άπω Ανατολής και Ευρώπης, μέσω του ιδεολογικού αφηγήματος της διαπάλης μεταξύ Δημοκρατίας και Απολυταρχίας.
Ο Τούρκος πρόεδρος, υποδυόμενος τον δημοκράτη και στο πλαίσιο της διαμορφούμενης νέας αρχιτεκτονικής ασφαλείας της Ευρώπης, θα προσπαθήσει συμφιλίωση με την Ουάσιγκτον αλλά και μη διάρρηξη σχέσεων με την Μόσχα, ιδίως στην περίπτωση ρωσικής νίκης κατά της Ουκρανίας. Σε αυτή την περίπτωση, θα αντήλλασσε την ενεργοποίηση της Συνθήκης του Montreux (1936) -μετά την διέλευση ρωσικών πολεμικών σκαφών μέσω των Στενών (Μάρτιος 2022)- με παραχωρήσεις της Μόσχας στα μέτωπα της Συρίας και της Λιβύης, ταυτοχρόνως ελπίζοντας ότι έχει αποδείξει την χρησιμότητά της για την Δύση. Αλλά και σε περίπτωση νίκης των σθεναρώς ανθιστάμενων Ουκρανών, η Άγκυρα θα επιδίωκε την «κατανόηση» της Ουάσιγκτον, του Βερολίνου, και του Παρισιού για την συνέχιση καταπίεσης του κουρδικού πολυπληθούς πληθυσμού της, προτάσσοντας την εθνική της ασφάλεια έναντι της απειλής περικύκλωσής της μέσω της «ατιμωτικής» Συνθήκης της Λωζάννης.
Βιβλιογραφικές παραπομπές:
[1] Saban. Kardas, ‘The war in Ukraine and Turkey’s causious counter-balancing against Russia’, GMF, 03.03.2022.
[2] Y. Bourdillon, ‘Comment la Turquie pousse ses pions a Chypre’, Les Echos, 30.07.2021, σελ. 3.
[3] S. Scheer, ‘Erdogan sees turning point in Turkey-Israel ties, with eye on energy’, Reuters, 09.03.2022.
[4] T. Marketos, ‘Energy geopolitics crossovers in the Central and Eastern Mediterranean at the prize of the Energy Union policy’ in ‘Aspects of the Energy Union: Application and effects of European energy in SE Europe and Eastern Mediterranean’, M. Mathioulakis (ed), Sprinder, 2020, σελ. 54.
[5] S. Sprenger, Ukraine, UK, Poland announce security pact amid heightened tensions’, DefenceNews, 17.02.2022.
Πηγή: foreignaffairs.gr
