Του Dov S. Zakheim*
Το «απρόβλεπτο» είναι μια υποτίμηση όταν περιγράφεται ο αυταρχικός πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγιίμ Ερντογάν. Η χώρα του είναι μέλος του ΝΑΤΟ, ωστόσο έχει αποκτήσει το ρωσικό σύστημα αεράμυνας S-400 που μπορεί να καταρρίψει αεροσκάφη του ΝΑΤΟ. Επιπλέον, όταν η Σουηδία και η Φινλανδία υπέβαλαν αίτηση για ένταξη στο ΝΑΤΟ, μια κίνηση που θα ενίσχυε τη συμμαχία έναντι της Ρωσίας, ο Ερντογάν ανακοίνωσε την αντίθεσή του εκτός εάν οι δύο χώρες συμμορφωθούν με τα αιτήματά του να παραδώσουν Κούρδους, οι οποίοι ισχυρίστηκε ότι ήταν υποστηρικτές του τρομοκρατική οργάνωση PKK . Αν και τελικά υποχώρησε στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ της Μαδρίτης – έχοντας λάβει παραχωρήσεις και από τις δύο χώρες – στη συνέχεια οπισθοχώρησε, υποστηρίζοντας ότι το τουρκικό κοινοβούλιο δεν θα επικύρωνε την ένταξή τους εάν πρώτα δεν τηρήσουν τις υποσχέσεις τους.
Η πολιτική του Ερντογάν για τη Μέση Ανατολή δεν είναι πιο συνεπής. Υπήρξε εδώ και καιρό υποστηρικτής της Χαμάς και της Μουσουλμανικής Αδελφότητας με την οποία συνδέεται, ωστόσο τον Μάρτιο καλωσόρισε τον Ισραηλινό Πρόεδρο Ισαάκ Χέρτζογκ στην Τουρκία ενώ επέβλεπε μια προσέγγιση μεταξύ της χώρας του και του Ισραήλ. Τον Απρίλιο, ο Ερντογάν επισκέφθηκε τη Σαουδική Αραβία, στην κυβέρνηση της οποίας είχε επιτεθεί για τη δολοφονία του δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι, λέγοντας ότι η δολοφονία έγινε από ένα «σκιώδες κράτος». Δύο μήνες αργότερα, ο Ερντογάν καλωσόρισε στην Άγκυρα τον πρίγκιπα διάδοχο Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν, ο οποίος πιστεύεται ευρέως ότι ήταν πίσω από τη δολοφονία του Κασόγκι, η οποία έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη.
Επιπλέον, παρόλο που τα τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη συνεχίζουν να σκοτώνουν ρωσικά στρατεύματα τόσο στις συγκρούσεις στην Ουκρανία όσο και στη Λιβύη, ο Ερντογάν εξακολουθούσε να κρατά χέρι με τον Βλαντιμίρ Πούτιν —και τον Ιρανό Πρόεδρο Ιμπραήμ Ραΐσι— σε πόζα νίκης κατά την επίσκεψή του στα μέσα Ιουλίου στην Τεχεράνη. Το γεγονός ότι το Ιράν είναι ο πιο δυσεπίλυτος εχθρός του Ισραήλ και παραμένει εχθρικό προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν φαίνεται να ενόχλησε καθόλου τον Ερντογάν.
Στη σύνοδο κορυφής τους, οι τρεις πρόεδροι δεσμεύτηκαν να πολεμήσουν την «τρομοκρατία», αν και δεν είναι καθόλου σαφές ότι καθένας από αυτούς εφάρμοζε την ίδια έννοια σε αυτόν τον όρο. Για το Ιράν, η «τρομοκρατία» υποδηλώνει οποιεσδήποτε δραστηριότητες διαφωνούντων που αντιτίθενται στο καθεστώς. Μπορεί ο Πούτιν να έχει τον ίδιο ορισμό, αλλά πολλοί θεωρούν ότι η ίδια η Ρωσία του Πούτιν είναι τρομοκρατικό κράτος. Για τον Ερντογάν, η «τρομοκρατία» ορίζει τις επιχειρήσεις όχι μόνο του κουρδικού PKK, το οποίο η Ουάσιγκτον θεωρεί επίσης τρομοκρατική οργάνωση, αλλά και του συριακού YPG , το οποίο είναι σύμμαχος των Ηνωμένων Πολιτειών στον συνεχιζόμενο αγώνα του ενάντια στο ISIS.
Παρά το γεγονός ότι έχει υποστηρίξει για πολλά χρόνια μια πολιτική «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονές μας», στον πόλεμο του με το PKK, ο Ερντογάν δεν δίστασε να εισβάλει στο έδαφος αυτών των ίδιων των γειτόνων. Επιδιώκοντας να καταστρέψουν το PKK μια για πάντα, τα στρατεύματα του Ερντογάν επιχειρούν στο βόρειο Ιράκ εδώ και χρόνια. Η τελευταία εισβολή της Τουρκίας, που ονομάζεται Επιχείρηση Claw-Lock , ξεκίνησε στις 18 Απριλίου και τα στρατεύματά της δεν έχουν αποσυρθεί παρά τις διαμαρτυρίες του Ιράκ. Επιπλέον, εκτιμάται ότι η Τουρκία έχει τουλάχιστον 5.000 στρατιώτες μόνιμα αναπτυσσόμενους στο Ιράκ, προς μεγάλη δυσφορία της κυβέρνησης της Βαγδάτης και σε μικρότερο βαθμό του Ιράν, το οποίο είναι ολοένα και περισσότερο η κυρίαρχη δύναμη στο Ιράκ.
Επειδή η Τουρκία ισχυρίζεται επίσης ότι οι Κούρδοι της Συρίας YPG είναι παρακλάδι του PKK, οι δυνάμεις της καταλαμβάνουν περιοχές της βόρειας Συρίας από τις οποίες εξαπολύουν τις επιθέσεις τους κατά των δυνάμεων του YPG. Τον Μάιο, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι η Τουρκία θα ξεκινήσει μια νέα επιχείρηση στη Συρία, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε επέκταση της συνεχιζόμενης τουρκικής παρουσίας εκεί. Σε μια κάπως αινιγματική κίνηση, ωστόσο, η Τουρκία έκλεισε τον εναέριο χώρο της στα ρωσικά αεροπλάνα που πετούν από και προς τη Συρία, αν και η Ρωσία υποστηρίζει το καθεστώς Άσαντ, στο οποίο αντιτίθενται οι Κούρδοι.
Παρά την άσκηση μιας εξωτερικής πολιτικής που φαίνεται να είναι μια πιο συγκεχυμένη εξωτερική πολιτική – και ίσως από ορισμένες απόψεις, εξαιτίας της – ο Ερντογάν, συνεργαζόμενος με τα Ηνωμένα Έθνη, κατάφερε να μεσολαβήσει σε μια συμφωνίαμεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας που θα επέτρεπε την αποστολή σιτηρών από τα ουκρανικά λιμάνια μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Η Ρωσία είχε αποκλείσει τις αποστολές από την Οδησσό, το Τσερνομόρσκ και το Γιούζνι, με αποτέλεσμα περίπου 22 εκατομμύρια τόνοι σιτηρών να μην έχουν μετακινηθεί από τα σιλό του λιμανιού. Η Μόσχα υποστήριξε ότι θα άρει τον αποκλεισμό μόνο εάν η Ουκρανία καθαρίσει όλες τις νάρκες που έβαλε στη Μαύρη Θάλασσα. Το Κίεβο απάντησε ότι εάν το έκανε, η Ρωσία θα εξαπέλυε επιθέσεις στη θάλασσα στην Ουκρανία. Ως αποτέλεσμα του αδιεξόδου, οι διεθνείς τιμές των τροφίμων εκτοξεύθηκαν στα ύψη και εκατομμύρια απειλήθηκαν με πείνα, δημιουργώντας την προοπτική μιας άλλης μαζικής μετανάστευσης στην Ευρώπη.
Η συμφωνία είναι κυριολεκτικά σωτήρια. Όπως είπε ο Ερντογάν , «Είμαστε περήφανοι που συμβάλλουμε καθοριστικά σε μια πρωτοβουλία που θα παίξει σημαντικό ρόλο στην επίλυση της παγκόσμιας επισιτιστικής κρίσης που βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη εδώ και πολύ καιρό». Εκτός από τη δυνατότητα μεταφοράς σιτηρών για τα τρία λιμάνια, η συμφωνία θα επιτρέψει στη Ρωσία να εξάγει τρόφιμα και λιπάσματα. Για να επιτρέψουν στα πλοία να περάσουν μέσα από τη βαριά ναρκοθετημένη Μαύρη Θάλασσα, οι Ουκρανοί πιλότοι θα τα καθοδηγούσαν σε αυτά που ονομάζονται «ασφαλή κανάλια». Η συμφωνία προβλέπει επίσης τη δημιουργία συντονιστικού κέντρου στην Κωνσταντινούπολη, που θα επανδρώνεται από προσωπικό του ΟΗΕ, της Τουρκίας, της Ρωσίας και της Ουκρανίας που θα επιβλέπει την όλη διαδικασία.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συμφωνία για τα σιτηρά αντιπροσωπεύει έναν σημαντικό θρίαμβο για τον Τούρκο πρόεδρο. Ο Ερντογάν επέβλεψε την υπογραφή της συμφωνίας, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Άγκυρα, και έλαβε υψηλούς επαίνους από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες. Η εξωτερική πολιτική του Ερντογάν μπορεί να είναι επιθετική και ασυνεπής, αλλά μόνο επειδή κατάφερε να διατηρήσει καλές σχέσεις με τα δύο αντιμαχόμενα μέρη η συμφωνία ήταν καθόλου δυνατή. Οι αυταρχικές εσωτερικές του πολιτικές καθιστούν απίθανο η φιλελεύθερη νορβηγική επιτροπή Νόμπελ να του δώσει πολλά με τον τρόπο σκέψης, αλλά σίγουρα ο Ερντογάν αξίζει τουλάχιστον να είναι υποψήφιος για το Νόμπελ Ειρήνης.
*Ανώτερος σύμβουλος στο Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών και αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Ερευνών Εξωτερικής Πολιτικής . Διετέλεσε υφυπουργός Άμυνας (ελεγκτής) και οικονομικός διευθυντής του Υπουργείου Άμυνας από το 2001 έως το 2004 και αναπληρωτής υφυπουργός Άμυνας από το 1985 έως το 1987.
