Του Ευάγγελου Βενιζέλου*
Εις πείσµα όσων κατά καιρούς και ιδίως µετά την ιστορική ήττα του λεγόµενου υπαρκτού σοσιαλισµού διακήρυξαν το τέλος των ιδεολογιών, οι ιδεολογίες κυριαρχούν στον κόσµο. Προσλαµβάνουν, αλλοιώνουν και εντέλει διαµορφώνουν την πραγµατικότητα. Για την ακρίβεια, τις αντιφατικές και συγκρουόµενες εκδοχές της πραγµατικότητας. Μιας πραγµατικότητας που είναι ταυτόχρονα ψευδής επειδή έχει διαµορφωθεί τεχνητά, αλλά και αληθής επειδή είναι δραµατικά απτή λόγω της βίας, συµβολικής και υλικής, που εµπεριέχει.
Όταν αναφέροµαι στις “ιδεολογίες”, δεν εννοώ πλέον τις µεγάλες ιδεολογίες του 20ού αιώνα, που, παρά τις συγκρούσεις τους, είχαν ως απώτερη κοινή µήτρα τον διαφωτισµό και ως εκ τούτου ήταν “δυτικές”, αλλά συστήµατα πεποιθήσεων, προκαταλήψεων και στερεοτύπων, που έχουν είτε θρησκευτική είτε φιλοσοφική αναγωγή. Κοινός παρονοµαστής τους είναι το γεγονός ότι δεν µπορούν, αλλά ούτε και διεκδικούν να χαρακτηριστούν ορθολογικά.
Τις πολλαπλές πραγµατικότητες, για την ακρίβεια τις πολλές διαφορετικές πολιτιστικές, ηθικές, αναπτυξιακές και τεχνολογικές εποχές που συνυπάρχουν στον πλανήτη, δεν τις δηµιουργούν βέβαια µόνο οι ιδεολογίες, οι θρησκείες, τα συστήµατα πεποιθήσεων, αλλά προφανώς βαθιά ριζωµένες καταστάσεις. Οι εξηγήσεις είναι πρωτίστως ιστορικές. Όµως η επιρροή των ιδεών µε την ευρύτερη έννοια του όρου είναι πάντα καθοριστική. Οι διαφορές ανάµεσα στον δυτικό φιλελευθερισµό και την ευρωπαϊκή σοσιαλδηµοκρατία, τον ισλαµικό φονταµενταλισµό, την κινεζική meritocracy, τη θεωρία του “ρωσικού κόσµου” είναι προφανείς και καταλυτικές.
Οι ιδέες, ακόµα και οι λεγόµενες µεγάλες, ακόµα και αυτές που δεν εµπεριέχουν γενετικά το σπέρµα µιας ολιστικής και ως εκ τούτου ολοκληρωτικής αντίληψης, ακόµα και αυτές που δεν σχετίζονται µε πράξεις βίας, αλλά µε τις πιο ευχάριστες, αθώες και ειρηνικές όψεις της ανθρώπινης ζωής, γεννιούνται και λειτουργούν µέσα σε ένα συγκεκριµένο περιβάλλον.
Οι ιδέες προσλαµβάνουν, ερµηνεύουν και ενίοτε αλλάζουν την πραγµατικότητα όχι µόνο πολιτικά και πολιτιστικά, αλλά επιστηµονικά, τεχνολογικά, οικονοµικά. Η θεωρητική φυσική προηγείται της πειραµατικής. Οι υποθέσεις εργασίας κινούν την έρευνα και οδηγούν στις ανακαλύψεις.
Η προσέγγισή µου είναι, βεβαίως, βαθιά επηρεασµένη από µια ευρωπαϊκή, δυτική αντίληψη για την ιστορία, την επιστήµη, το επίπεδο διαβίωσης, την αξία του ανθρώπου και της ζωής του, τη δηµοκρατία, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώµατα, τη φιλελεύθερη δηµοκρατία.
Αυτή η προσέγγιση δοκιµάζεται σκληρά από την αλληλουχία των κρίσεων τα τελευταία περίπου δεκαπέντε χρόνια. Ο κόσµος, όπως τον αντιλαµβάνεται η Δύση, χάνει τις βεβαιότητές του, µε κορυφαία τη βεβαιότητα της οριστικής προόδου, αυτής που συνοδεύεται από µη ανατρέψιµα επιτεύγµατα, από κεκτηµένα οικονοµικά, θεσµικά και πολιτιστικά. Η δοκιµασία συνίσταται, κατά τη γνώµη µου, στην επιστροφή των αρχαϊκών απειλών που η δυτική αντίληψη θεωρούσε οριστικά εξαφανισµένες.
Τα λίγα τελευταία χρόνια, όλα σχεδόν παλινδροµούν. Οι οικονοµικές κατακτήσεις εµφανίζονται εύθραυστες, όπως έδειξε η οικονοµική κρίση της περασµένης δεκαετίας. Τα ιατροβιολογικά επιτεύγµατα είναι ανεπαρκή, όπως έδειξε η πανδηµία. Οι τεχνολογικές εξελίξεις προσφέρουν µεγάλες ευκολίες και εµπεριέχουν ακόµα µεγαλύτερες απειλές, όπως δείχνει η κατάσταση στην κυβερνοσφαίρα. Οι διεθνείς συσχετισµοί που διαµορφώθηκαν µετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τελούν υπό αναδιάταξη µετά τη ρωσική στρατιωτική εισβολή και τον πόλεµο στην Ουκρανία.
Τα λίγα τελευταία χρόνια, όλα σχεδόν παλινδροµούν. Οι οικονοµικές κατακτήσεις εµφανίζονται εύθραυστες
Το χειρότερο είναι ότι η φιλελεύθερη δηµοκρατία, η επιτοµή του δυτικού πολιτικού και θεσµικού πολιτισµού και η προϋπόθεση της οικονοµικής και τεχνολογικής υπεροχής της Δύσης, δυσκολεύεται να διαχειριστεί τις εσωτερικές της αντιφάσεις. Αυτό δείχνει η συνεχής αγωνία για την έκβαση εκλογών. Στη Γαλλία πριν από λίγους µήνες, τώρα στην Ιταλία, κυρίως στις ΗΠΑ.
Η δυτική πραγµατικότητα δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι ισχύει οικουµενικά. Άλλες πραγµατικότητες διεκδικούν τον ζωτικό τους χώρο µε ωµό πολλές φορές τρόπο. Επικαλούνται, άλλωστε, την πιο “πραγµατική” πραγµατικότητα του συσχετισµού των δυνάµεων, εντέλει του πυρηνικού.
Η δυτική πραγµατικότητα καλείται, συνεπώς, να υπερασπιστεί µε σθεναρό, αποφασιστικό αλλά και διορατικό και αποτελεσµατικό τρόπο τις αντιφάσεις και τα επιτεύγµατά της. Με πρώτο και κύριο τη φιλελεύθερη δηµοκρατία, που έχει ως προϋπόθεση την κοινωνική συνοχή και την πειστική απάντηση στην πρόκληση των διευρυνόµενων ανισοτήτων. Αλλά και την τεχνολογική της πρωτοπορία, τη στρατιωτική της ισχύ, την ενεργειακή της αυτονοµία, την ευαισθησία της για την κλιµατική κρίση και, βεβαίως, την πολιτιστική της ταυτότητα.
Η υπεράσπιση αυτή προϋποθέτει µια µαχητική και µαχόµενη αντίληψη για τη φιλελεύθερη δηµοκρατία και για τη Δύση ως στρατηγική οντότητα, µε σεβασµό στις εγγυήσεις και τα αντίβαρα της δηµοκρατίας και του κράτους δικαίου, αλλά χωρίς την επανάπαυση µιας καντιανής αντίληψης περί αιώνιας ειρήνης. Δυστυχώς η Ευρώπη, και πιο συγκεκριµένα η Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν έχει την ικανότητα να συγκροτήσει µια τέτοια ολοκληρωµένη στρατηγική και οι ΗΠΑ τελούν υπό το καθεστώς του εσωτερικού τους διχασµού και υπό την αβεβαιότητα των ενδιάµεσων εκλογών για το Κογκρέσο και ιδίως των επόµενων προεδρικών εκλογών.
Αυτό το θεµελιώδες ερώτηµα για το ποια θα είναι η πραγµατικότητα του κόσµου τα επόµενα χρόνια πρέπει να καταστεί το κεντρικό θέµα συζήτησης στο εσωτερικό της Ευρώπης και στον ευρωατλαντικό διάλογο. Όχι µιας συζήτησης σηµειακής και αποσπασµατικής, αλλά βαθιά στρατηγικής, δηλαδή συζήτησης αξιακής, ιστορικής, πολυεπίπεδης και πρακτικής υπαρξιακού χαρακτήρα.
*Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών. Καθηγητής Συνταγµατικού Δικαίου, ΑΠΘ.
Πηγή: capital.gr
