Του Τάκη Θεοδωρόπουλου
Το «Όπιο των διανοουμένων» κυκλοφόρησε το 1955. Και έκτοτε πολιτογραφήθηκε ως το εμβληματικό έργο του διάσημου «αιρετικού» της γαλλικής διανόησης. Αιρετικός, αν σκεφθεί κανείς ότι στις μεταπολεμικές δεκαετίες η πνευματική ορθοδοξία, τουλάχιστον στον γαλλόφωνο κόσμο –ακόμη κυρίαρχο τότε στην Ευρώπη– ήταν απολύτως ευθυγραμμισμένη με τις επιταγές του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ήταν η τότε πολιτική ορθότητα. «Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για όσα συμβαίνουν στην ΕΣΣΔ για να μην απογοητεύσουμε τους απεργούς της Μπιγιανκούρ» – εργοστάσιο της «Ρενό» όπου είχε κηρύξει απεργία το κομμουνιστικό συνδικάτο. Το είχε πει ο Σαρτρ. Ο Σολζενίτσιν δεν είχε μεταφραστεί ακόμη, όμως ακόμη κι όταν μεταφράστηκε ελάχιστοι τολμούσαν να τον ακούσουν. Για τον Αρόν υπάρχουν δύο είδη σταλινικών. Το πρώτο το αποτελούν τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος, εγκέφαλοι απονεκρωμένοι, που έχουν χάσει τη δυνατότητα της κριτικής σκέψης. Τον απασχολεί περισσότερο το δεύτερο: οι λεγόμενοι «συνοδοιπόροι» διανοούμενοι, όσοι ήξεραν τι συμβαίνει πίσω από την τυραννία του Σιδηρού Παραπετάσματος, αλλά εξακολούθησαν να την υπερασπίζονται. Πώς είναι δυνατόν ο Σαρτρ, με τον οποίον ο Αρόν είχε ιδρύσει τους Temps Modernes, να συμβιβάζει την υποκειμενικότητα του υπαρξισμού με τον ιστορικό ντετερμινισμό του μαρξισμού;
Στο σημείο αυτό ο Αρόν ορίζει τα οπιούχα. Το πρώτο είναι η Αριστερά. Όρος που γεννήθηκε από τη χωροταξία της Εθνοσυνέλευσης στη Γαλλική Επανάσταση και έκτοτε μεταμορφώθηκε σε μια ενιαία πολιτική συμπεριφορά. Ο Αρόν, στο «Όπιο των διανοουμένων» αποδεικνύει με την ενάργεια που τον διακρίνει ότι η Αριστερά δεν όρισε μια ενιαία πολιτική συμπεριφορά στην ιστορική της πορεία. Αντιθέτως, υπήρξε ένα πεδίο μόνιμων συγκρούσεων οι οποίες προκάλεσαν περισσότερα θύματα από όσα οι επιθέσεις του καπιταλιστικού εχθρού. Λιμός στην Ουκρανία, λιμός στην Κίνα και ο Πολ Ποτ φτάνουν για τον λογαριασμό, ο οποίος δεν περιορίζεται σ’ αυτούς.
Το δεύτερο είναι το προλεταριάτο. Ακόμη κι αν παραβλάψουμε το γεγονός ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός ούτε στη Ρωσία ούτε στην Κίνα υπήρξε αποτέλεσμα της εξαθλίωσης του βιομηχανικού εργάτη, όπως την περιέγραψε ο Μαρξ. Ακόμη κι αν αγνοήσουμε τη μετατροπή των προλεταρίων σε μικροαστούς με προοπτικές κοινωνικής ανόδου που πέτυχε η καπιταλιστική Δύση, τι μένει; Μένει μια ταύτιση της περί λαού αντίληψης με τη δυστυχία. Η Αριστερά ψάχνει της γης του κολασμένους. Έχασε τους προλετάριους της Δύσης και βρήκε τους μετανάστες. Η σκέψη του Αρόν παραμένει ζωντανή.
Το τρίτο συστατικό είναι η επανάσταση, η βίαιη ανατροπή των κοινωνικών και πολιτικών δομών. Η Γαλλική Επανάσταση πέτυχε τους στόχους της; Από την τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου πέρασε στην απολυταρχία του Ναπολέοντα. Και η επανάσταση των μπολσεβίκων; Οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός από τους δύο ολοκληρωτισμούς, που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα. Η «επανάσταση» έχει κερδίσει μια μυθική υπόσταση σε πείσμα της ιστορικής πραγματικότητας. Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν προέκυψε από επανάσταση ούτε η αγγλική. Η βιομηχανική ή η τεχνολογική επανάσταση δεν ανέτρεψαν τις κοινωνικές συνθήκες.
Σήμερα αυτές οι σκέψεις ακούγονται χωρίς να προκαλούν τις αντιδράσεις που προκάλεσαν στον καιρό τους. Όταν ο Ρεϊμόν Αρόν αντιμετωπίστηκε από τη δημοκρατία της γαλλικής διανόησης ως αποδιοπομπαίος τράγος. Οπαδός του Ντε Γκωλ, με τις επιφυλάξεις του, φίλος του Μαλρώ, αρθρογράφος στη «Φιγκαρό» και κατόπιν στο περιοδικό «Εξπρές», ο Αρόν είναι η εμβληματική μορφή της γαλλικής φιλελεύθερης σκέψης. Στην Ελλάδα παραμένει σχεδόν άγνωστος. Είναι ένα από τα θύματα της ηγεμονίας της αριστερής διανόησης. Η έκδοση του έργου του «Το όπιο των διανοουμένων» στα ελληνικά χαράσσει δρόμους για να κατανοήσουμε τις αγκυλώσεις, που ακόμη και σήμερα κρατούν δέσμια τη νοοτροπία μας.
Πολιτικά «καθαρίσαμε» από την Αριστερά της «επανάστασης» και του «προλεταριάτου». Μένει και η υγιεινή του εγκεφάλου, αυτή που θα απαλλάξει τη σκέψη μας από τη μυθική ομίχλη της και θα μας επιτρέψει να δούμε τον κόσμο μας. Στον κόσμο μας υπάρχει δυστυχία, όμως δεν έχει σχέση με το προλεταριάτο που κάποτε όρισε ο Μαρξ. Ο κόσμος μας έχει αποδείξει ότι κάθε επανάσταση καταλήγει σε απανθρωπιά.
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Athens Review of Books σε μετάφραση Πέτρου Μαρτινίδη. Συνοδεύεται από μονογραφία του Περικλή Βαλλιάνου για τον Ρεϊμόν Αρόν. Την Τρίτη 9 Ιανουαρίου στις 20.00 θα το παρουσιάσουμε με τον εκδότη Μανώλη Βασιλάκη και τον Περικλή Βαλλιάνο στο Ίδρυμα Θεοχαράκη.
Η Καθημερινή, Σάββατο 6 – Κυριακή 7 Ιανουαρίου 2024
