Της Φωτεινής Μαλτέζου*
Ποιος θα µπορούσε να φανταστεί ότι ένας επιτυχηµένος δηµοσιογράφος των New York Times είχε φτάσει το 1949 στην Αµερική ως δεκάχρονο αγόρι κατατρεγµένο από εµφύλιο σπαραγµό, ύστερα από ταξίδι 21 ηµερών στη θάλασσα; Καθώς το χωριό του, ο Λιας στην Ηπειρο, βρέθηκε ανάµεσα στα πυρά ενός καταστροφικού εµφυλίου πολέµου, ο Νίκος Γκατζογιάννης φυγαδεύτηκε νύχτα ξυπόλυτος. Πρωταγωνίστρια σε αυτό το εγχείρηµα ήταν η µητέρα του Ελένη, η οποία έµεινε πίσω για να πληρώσει το τίµηµα. Στο ταξίδι του µε το πλοίο «Μαρίν Καρπ» για την Αµερική, ύστερα από την περιπετειώδη του έξοδο από την Ελλάδα, ο µικρός Νικόλας δεν κουβαλούσε τη σχολική του σάκα όπως τα περισσότερα παιδιά, κουβαλούσε όµως µνήµες µαρτυρικές, που ζητούσαν εξηγήσεις.
Το βιβλίο: Συγγραφέας και δηµοσιογράφος πλέον στη Νέα Υόρκη, ο Νίκος Γκατζογιάννης αποφάσισε να αφιερώσει ζωτικό χρόνο αναζητώντας τις αλήθειες για όσα συνέβησαν στο χωριό του εκείνα τα µατωµένα χρόνια. Η ιστορία του αποτυπώθηκε από τον ίδιο σε ένα συγκλονιστικό βιβλίο, που κυκλοφόρησε πρώτα στην αγγλική γλώσσα το 1983, µε τίτλο «Ελένη» και έγινε best seller. Η µητέρα, ως κεντρικό πρόσωπο, κουβαλάει το κύριο βάρος της ιστορίας. Η ίδια «δικάστηκε» από τον ∆ηµοκρατικό Στρατό Ελλάδας (∆ΣΕ) στην εσχάτη των ποινών. Τη στιγµή της εκτέλεσης η κραυγή της Ελένης «έκλεινε όλη τη θλίψη και τον πόνο του σύµπαντος», σχηµατίζοντας δυο λέξεις: «Παιδιά µου!».
Η ταινία: Στη συνέχεια, µε βάση το βιβλίο, γυρίστηκε ταινία από το CBS, µε πρωταγωνιστές τους Κέιτ Νέλιγκαν και Τζον Μάλκοβιτς. Τα γυρίσµατα έγιναν στην Ισπανία, ενώ η προβολή της απαγορεύτηκε στην Ελλάδα.
Η όπερα: Το ίδιο αυτό δράµα αποδόθηκε µε ευφάνταστο τρόπο µέσω µιας δίπρακτης όπερας από τον διακεκριµένο συνθέτη Νέστορα Τέιλορ, όµως δεν είναι ευρέως γνωστό. Το λυρικό δράµα «Ελένη» είναι δοµηµένο για πλήρη ορχήστρα, αφηγητή, ένα εκτενές καστ λυρικών τραγουδιστών,
Είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς, πώς µια τόσο ζωντανή ελληνική δηµιουργία δεν έχει παρουσιαστεί ακόµη στην Ελλάδα.
Μεικτή και παιδική χορωδία. Το λιµπρέτο στην αγγλική γλώσσα είναι του Φέργκους Κάρι. Η παγκόσµια πρεµιέρα στις 3 ∆εκεµβρίου 2022, µε 5 ακόµη soldout παραστάσεις έως τον Φεβρουάριο του 2022, πραγµατοποιήθηκε στην Οπερα της Ερφούρτης στη Γερµανία, σε σκηνοθεσία Γκι Μονταβόν και µουσική διεύθυνση Μύρωνα Μιχαηλίδη, τέως γενικού διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Οι κριτικές από τον τοπικό Τύπο και τα εγκυρότερα περιοδικά όπερας, όπως το Das Opernglas, ήταν διθυραµβικές: «Ο πλούτος των άµεσα αποµνηµονεύσιµων µελωδιών, που διαστίζονται κυρίως από ελληνικά µοτίβα, µε εναλλαγές ρετσιτατίβων είναι εντυπωσιακός». […] «Η δίωρη παράσταση προσφέρει µια συγκινητική µαρτυρία της σύγχρονης Ιστορίας του 20ού αιώνα, µε αναφορές και στο παρόν». […] «Θεαµατικές εικόνες, γεµάτες ένταση».
[…] «Μια όπερα που αξίζει να φιλοξενηθεί και σε άλλες σκηνές». […] «Το κοινό ήταν εξαιρετικά ενθουσιώδες».
«Από την εκλεκτικιστική γραφίδα του Τέιλορ προέκυψε µία ιδιαίτερα σαγηνευτική, συχνά εξπρεσιονιστική νεοροµαντική παρτιτούρα µε πλούσια ηχοχρωµατική παλέτα», γράφει στο «Αθηνόραµα» ο Ευτύχιος Χωριατάκης (19.1.2024). Μιλάει επίσης για «ώσµωση µιας ευρύτατης γκάµας πολυστυλιστικών ρευµάτων: φολκλορικά στοιχεία, εκκλησιαστικοί ύµνοι, ηπειρώτικα πολυφωνικά µοιρολόγια που αρθρώθηκαν θαυµάσια µε επιρροές από αλεατορική, µινιµαλιστική και κινηµατογραφική µουσική, ακόµη και από µιούζικαλ. Η “Ελένη” αποτελεί, µετά τη “Φόνισσα” του Κουµεντάκη, τη σηµαντικότερη όπερα Ελληνα συνθέτη στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα που διανύουµε».
Είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς πώς µια τόσο ζωντανή ελληνική δηµιουργία δεν έχει παρουσιαστεί ακόµη στην Ελλάδα, όταν µάλιστα αποτελεί την πρώτη όπερα που παίζεται µε επιτυχία στο εξωτερικό µετά το «∆αχτυλίδι της µάνας» του Καλοµοίρη.
Ο συνθέτης: Ο Νέστωρ Τέιλορ αφηγείται πώς έπιασε τον σφυγµό για τη σύνθεση της όπερας «Ελένη». «∆έχτηκα µια αρχική πρόσκληση από τον Πίτερ Τιµπόρις, της MIDAM Productions για το Carnegie Hall, η οποία τελικά µαταιώθηκε λόγω κορωνοϊού. Ο Τιµπόρις µε διαβεβαίωσε ότι το σκεπτικό του λυρικού δράµατος είναι να µεταφέρει ένα ελπιδοφόρο µήνυµα αγάπης και αλτρουισµού µε επίκεντρο τη θυσία της µάνας για τα παιδιά της. Αυτός είναι και ο λόγος που οι χαρακτήρες δεν αναφέρονται ονοµαστικά. Η εξέχουσα θέση της µητρικής προστασίας και ευαλωτότητας, µαζί µε την τραυµατική εµπειρία του συγγραφέα, κουβαλούν ένα βαρύ συναισθηµατικό φορτίο. Ολα αυτά έπρεπε να εκφραστούν ως µουσική και να µετουσιωθούν σε συναίσθηµα µε πανανθρώπινη απήχηση, όχι µεροληπτικό».
Ο πολιτισµός: Μήπως τελικά η όπερα «Ελένη» ενσαρκώνει τον πόνο όλων αυτών των µανάδων από άκρη σε άκρη της Γης; Πρωταρχικά είναι η ιστορία ενός δικού µας τραύµατος, που λογικά έπρεπε να έχει επουλωθεί προ καιρού. To λυρικό δράµα µπορεί να λειτουργήσει σαν καθρέφτης των δικών µας εµπειριών προσκαλώντας µας να εξερευνήσουµε τα βάθη των συναισθηµάτων µας και να αντιµετωπίσουµε τις πολυσήµαντες, και συχνά αντιφατικές, διαστάσεις του ανθρώπινου πνεύµατος. Η µουσικοδραµατική απόδοση του Τέιλορ απηχεί ένα πνεύµα κάθαρσης και συµφιλίωσης, σαν αρχαία ελληνική τραγωδία, ενώ το ανθρωπιστικό της µήνυµα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.
Σήµερα, καθώς συνεχίζονται οι συγκρούσεις στη Γάζα και την Ουκρανία, υπάρχει βαθύτερη ανησυχία για το τραύµα που µπορεί να έρθει αργότερα. Στο Σουδάν 24 εκατοµµύρια παιδιά κινδυνεύουν από γενοκτονία και τα φτωχότερα να στρατευτούν.
Παντού υπάρχει µια Ελένη που βάζει το σώµα της µπροστά για να σώσει τα παιδιά της. Για όλες αυτές τις µητέρες η όπερα «Ελένη» του Νέστορα Τέιλορ απηχεί ένα οικουµενικό µήνυµα ανιδιοτελούς αγάπης. Στις 13 Ιουνίου 2026 η «Ελένη» θα ανεβεί στην Οπερα του Νιου Τζέρσεϊ.
*Η κ. Φωτεινή Μαλτέζου είναι φυσικός, γεωφυσικός (PH.D.), δηµοσιογράφος και συγγραφέας
