Του Πέτρου Ι. Παραρά*
1. Δεν αποκλείεται ο άνθρωπος, ως άτομο ή μέλος συλλογικότητας, να αισθάνεται την ανάγκη, εφόσον υποχρεωτικώς βιώνει εν κοινωνία, να προσφέρει στον συνάνθρωπό του, εξ ιδίας πρωτοβουλίας και χωρίς να υπάρχει νομική δέσμευση, αυτό που ο αποδέκτης έχει πράγματι ανάγκη. Πρόκειται περί της λεγομένης οικειοθελούς αλληλεγγύης για την οποία χρησιμοποιείται κυρίως η λέξη «αδελφοσύνη» (fraternité) ή και άλλες περιφερείς εκφράσεις, όπως φιλία, αγάπη προς τον πλησίον (caritas), εθελοντισμός, φιλανθρωπία ή ανεκτικότητα (βλ. Παραράς, Οικονομική ελευθερία, 2019, σελ. 236 επ. 239 επ).
2. Ειδικότερα, όμως, ως προς το καθεστώς της αδελφοσύνης στη Γαλλία, παρατηρούνται τα εξής: Συχνά, σε ειδικές μελέτες, λογοτεχνικά κείμενα αλλά και θεατρικά έργα, ακόμη και στο ευρύ κοινό, έχει από χρόνια δημιουργηθεί η εντύπωση ότι το κλασικό τρίπτυχο «ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη» συνδέεται αναπόσπαστα με τη γαλλική Επανάσταση του 1789 και έκτοτε αποτελεί το έμβλημα αυτής, στο οποίο περιλαμβάνεται και η λέξη “fraterinité”. Βλ. προσφάτως και στον εξαίρετο δοκιμιογράφο Στ. Ζουμπουλάκη, 800 μετ’ εμποδίων, εκδ. Πόλις, 2024, σελ. 15, αλλά και στον Roger Cohen (NYT), Η ελευθερία στη ζυγαριά (Καθημ. 9.9.2012). Η θέση αυτή εντυπωσιάζει μεν, διότι εμπλουτίζει, από απόψεως προβολής, το κείμενο (πχ. θεατρικό έργο) στο οποίο αναφέρεται το τρίπτυχο αυτό, αλλά, πραγματολογικά και τυπικά νομικά, δεν κυριολεκτεί για τους εξής λόγους:
3. Όπως γίνεται δεκτό από Γάλλους ιστορικούς, δεν υπήρξε κανένα «επίσημο» έμβλημα ούτε της γαλλικής Επανάστασης ούτε της Πρώτης Δημοκρατίας (1792-1804). Υπήρχε, μόνον κατά συνήθεια, χρήση διαφόρων εκφράσεων- συνθημάτων, όπως « Το Έθνος, ο Νόμος», ή «Να ζούμε ελεύθεροι ή να πεθάνουμε», ή «Ελευθερία, Ισότητα». Μόνον από το 1791 συναντάται το τρίπτυχο αυτό με την προσθήκη και της λέξης «Fraternité». Και το λεγόμενο Διευθυντήριο της περιοχής Παρισίων επέβαλεν απλώς, το 1793, σε όλους τους ιδιοκτήτες ακινήτων να αναγράψουν το τρίπτυχο αυτό στην πρόσοψη των σπιτιών τους. Όλα όμως αυτά έγιναν χωρίς ειδικό νόμο, μετά δε το 1808 δεν γίνεται πλέον χρήση του τριπτύχου αυτού μέχρι το 1848, οπότε και καθιερώθηκε για πρώτη φορά ρητώς στο Σύνταγμα της Δεύτερης αυτής Γαλλικής Δημοκρατίας, όπως στη συνέχεια και της Τετάρτης (1946) και της Πέμπτης (1958).
4. Στο ερώτημα, λοιπόν, για ποιο λόγο στη Γαλλική Διακήρυξη του 1789 και αμέσως μετά δεν αναφέρεται διόλου και η αρχή της «fraternité», δίδεται η ακόλουθη εξήγηση από τον επιφανή Γάλλο ιστορικό Alphonse Aulard, La devise «Liberté, Égalité, Fraternité». Études et leçons sur la Révolution française, Sixième Série, F. Alcan, Paris 1910, σελ. 27-28, αλλά και πρόσφατα από τον καθηγητή M. Borgetto, Sur le principe constitutionnel de fraternité, RDLF 2018, no 14 : Η αρχή λοιπόν αυτή δεν μπορούσε να καθιερωθεί από την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης ως έμβλημα, όπως οι άλλες δύο έννοιες της «ελευθερίας» και της «ισότητας», ενόψει των τότε ιδιαιτέρων συνθηκών ̶ προεχόντως ο εμφύλιος πόλεμος της περιόδου εκείνης ̶ όπου οι Γάλλοι επαναστάτες ̶ οι λεγόμενοι «πατριώτες» ̶ έπρεπε να πολεμήσουν τους αντιπάλους τους αριστοκράτες που ήταν εναντίον της Επανάστασης. Με την πραγματικότητα όμως αυτή δεν θα συμβιβαζόταν μια πανηγυρική διακήρυξη και περί αδελφοσύνης που αναγκαίως θα έπρεπε να εφαρμοσθεί σε όλους τους Γάλλους. Βλ. και Π. Παραράς, Ελευθερία και Ισότης στη σύγχρονη Γαλλία, Αντ. Ν. Σάκκ., 1989, σελ. 234 επ. 237επ.
5. Όμως, και κατά τα μεγάλα χρονικά διαστήματα όπου η Γαλλία δεν είχε συνταγματικά κατοχυρωμένη την République,υπήρξαν σπουδαίοι συγγραφείς όπως ο Victor Hugo, ο οποίος αφιέρωσε αποκλειστικά στην αδελφοσύνη το μυθιστόρημά του οι «Άθλιοι» (1862), αλλά και ο Charles Baudelaire με τα «Άνθη του κακού» (1861). Την εποχή μάλιστα εκείνη η κίνηση αυτή είχε χαρακτηρισθεί ως «littérature fraternelle», Alexandre de Vitry (2023).
6. Αλλά και τότε που η «αδελφοσύνη» προβλεπόταν σε συνταγματικό κείμενο, μαζί με την «ελευθερία» και την «ισότητα» (1848,1946,1958), οι δύο πρώτες έννοιες είχε κριθεί ότι δημιουργούσαν δικαιώματα (droits), ενώ η «αδελφοσύνη» εθεωρείτο μόνον ως ηθική επιταγή (obligation morale) άνευ νομικών συνεπειών, ώστε ισχυρισμοί, περί αντισυνταγματικότητας νόμου λόγω παραβιάσεως του περιεχομένου της, δεν θα ευδοκιμούσαν παρά την «εκνομίκευση» και της έννοιας αυτής.
7. Για πρώτη όμως φορά το 2018 το «Συνταγματικό Συμβούλιο» (Conseil constitutionnel) δέχθηκε, κατόπιν προβολής σχετικού ισχυρισμού από την υπεράσπιση, ότι και η αδελφοσύνη αποτελεί, και αυτή, «αρχή συνταγματικής περιωπής» (principe de valeur cinstitutionnelle) και κήρυξε, έτσι, αντισυνταγματική διάταξη ποινικού νόμου, διότι ο νομοθέτης δεν έλαβε υπόψιν, για την επιβολή της άλλως προβλεπόμενης αυστηρής ποινής, την παρασχεθείσα σε αλλοδαπό μετανάστη «ανθρωπιστική μόνον βοήθεια», καίτοι αυτός παρανόμως διέμενε εντός Γαλλίας (απόφ. Cédric 2018-717/718 QPC της 6ης Ιουλίου 2018). Σε μας η αδελφοσύνη, καίτοι μη προβλεπόμενη ρητώς, στεγάζεται ευχερώς στο άρθρ. 25 παρ. 4 του Συντάγματος.
*Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου
Επίτιμος Αντιπρόεδρος ΣτΕ
