Τώρα χρειάζονται καινοτόμοι δρόμοι για το άνοιγμα στο μέλλον, πολύ λιγότερο εθνικιστικό και πολύ περισσότερο οικουμενικό
Του Γεώργιου Πρεβελάκη*
Έπειτα από την εθνική κατάθλιψη της δεκαετούς κρίσης, η διακοσιοστή επέτειος του 1821 τόνωσε το εθνικό εγώ. Η αναδρομή στους δύο αιώνες του εθνο-κρατικού βίου ανέδειξε τα επιτεύγματα της πορείας, η οποία ξεκίνησε με την τελεσφόρο Επανάσταση. Ανεξάρτητα από την κριτική ως προς τις παραμορφώσεις, τις αγκυλώσεις, την αδυναμία να αξιοποιηθούν επαρκώς τα οικονομικά και πολιτισμικά πλεονεκτήματα της χώρας, η Ελλάδα οικοδόμησε μια λειτουργική δημοκρατία και κατέλαβε μιαν αξιοπρεπή θέση στη διεθνή σκηνή.
Μπορεί ο θετικός αυτός απολογισμός να εμπνεύσει αισιοδοξία για το μέλλον; Η ιστορική προσέγγιση εμπεριέχει τον κίνδυνο μιας μηχανικής προέκτασης του παρελθόντος. Η γεωγραφία και, έτι μάλλον, η γεωπολιτική προσφέρουν τον αναγκαίο κριτικό έλεγχο.
Για την Ελλάδα, η εμφανέστερη διαφορά ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον αφορά την πληθυσμιακή γεωγραφία. Επί δύο αιώνες, με εξαίρεση τις τελευταίες δεκαετίες, ο ελληνικός πληθυσμός χαρακτηρίστηκε από νεανικότατα και δυναμισμό. Το μεταπολεμικό «ελληνικό οικονομικό θαύμα» στηρίχτηκε στην ευνοϊκή σχέση ανάμεσα στον ενεργό πληθυσμό και τις εξαρτώμενες κατηγορίες. Η νεότητα του πληθυσμού δεν συνεισφέρει μόνον ποσοτικά. Οι γηρασμένες κοινωνίες απεχθάνονται τον κίνδυνο και λειτουργούν αμυντικά και οπισθοδρομούν κά. Οι νέες ηλικίες αποτελούν, αντιθέτως, παράγοντα καινοτομίας και δημιουργικότητας, ως βασικό μοχλό της προόδου.
Ο παλαιότερος δημογραφικός δυναμισμός δεν συνιστούσε εγγενές χαρακτηριστικό του εντόπιου πληθυσμού. Τροφοδοτήθηκε από τα διαδοχικά κύματα της προσφυγικής μετανάστευσης. Οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις, τις οποίες εγκαινίασε η Ελληνική Επανάσταση, μετασχημάτισαν την Ανατολή- από ένα πολύχρωμο ύφασμα με διασταυρούμενα πολιτισμικά νήματα σε ένα πλακόστρωτο από ομογενοποιημένα εθνικά κράτη, χρωματικά διαφοροποιούμενα. Όπως και τα υπόλοιπα οθωμανικά εδάφη, για να προσαρμοστεί στην εισαγόμενη γεωπολιτική προκρούστειο κλίνη, ο ελληνικός χώρος μετασχηματίστηκε δραματικά. Από δικτυωτός και οικουμενικός, μετατράπηκε σε εδαφικό και εθνοκρατικό. Το ελληνικό κράτος απορρόφησε όλη την ικμάδα του διασπορικού Ελληνισμού. Χάρη στη συνεχή αυτή αφαίμαξη κατόρθωνε έως πρόσφατα να διατηρεί επαρκή δημογραφικό δυναμισμό, ποσοτικά και ποιοτικά, ώστε να πραγματοποιεί διαδοχικά «θαύματα».
Η διαδικασία αυτή έχει φθάσει στα όριά της. Ο με προνεωτερικές καταβολές διασπορικός Ελληνισμός έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Αντιθέτως, τα δυναμικά στοιχεία του ελλαδικού πληθυσμού προσελκύονται στη νέα διασπορά, καθώς οι ευρωπαϊκές χώρες ανταγωνίζονται για να εξασφαλίσουν την πολύτιμη δημογραφική ύλη. Η αντιστροφή του ρόλου του πληθυσμιακού παράγοντα συνδυάζεται με άλλες αρνητικές εξελίξεις.
Η επιτυχία της Ελλάδας τους περασμένους δύο αιώνες στηρίχτηκε σε ισχυρούς ιδεολογικούς παράγοντες. Έως το 1921.η Μεγάλη Ιδέα λειτούργησε ως κινητήριο» δύναμη για τον εκσυγχρονισμό και την ενδυνάμωση του κράτους. Όταν εγκαταλείφθηκε, τα γεωπολιτικά τραύματα και οι διαδοχικές απειλές ενέπνευσαν έναν νέο πατριωτισμό. Ο Ψυχρός Πόλεμος, η κυπριακή κρίση και η τουρκική απειλή δημιούργησαν επί δεκαετίες το απαραίτητο πολιτικό κλίμα για μεταρρυθμιστικές προσπάθειες
Όμως, η ψευδαίσθηση ασφαλείας από την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση άμβλυνε τα εθνικά ανακλαστικά. Επίσης, η γενικότερη αμφισβήτηση του εθνικισμού στη Δύση έχει διεισδύσει και στην Ελλάδα. Δημιουργείται, έτσι, ένα ιδεολογικό κενό με σοβαρές συνέπειες σε ό,τι αφορά την ατομική και οικογενειακή προσφορά στο εθνικό σύνολο.
Τέλος, η διεθνής και κλιμακούμενη αμφισβήτηση του δυτικού πολιτισμού και των κλασικών καταβολών του υποσκάπτει το βασικό στοιχείο, στο οποίο οφείλεται η υποστήριξη της Δύσης προς την Ελλάδα. Ο ελληνικός μύθος καταγγέλλεται ως ανδροκρατικός, δουλοκτητικός και αποικιοκρατικός. Ακόμη και αν αυτό το ρεύμα ανακοπεί, θα έχει πλήξει σοβαρά την παράδοση των κλασικών σπουδών και, κατά συνέπεια, τον φιλελληνισμό.
Τα δεδομένα δεν φαίνονται ευνοϊκά. Οι παράγοντες οι οποίοι στήριξαν τους ελληνικούς «θριάμβους» εξαφανίζονται. Η πρόβλεψη, όμως, θα είναι ατελής αν δεν ληφθούν υπ’ όψιν ευρύτερες μεταβολές. Ο Ελληνισμός του μέλλοντος δεν θα λειτουργήσει στο ίδιο περιβάλλον με τον Ελληνισμό των δύο παρελθόντων αιώνων.
Οι σημερινοί Έλληνες βρίσκονται σε κατάσταση συγκρίσιμη με των επαναστατών προγόνων τους στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στις δομές της οποίας ήταν οργανικά εντεταγμένο το ρωμαίικο στοιχείο, παράκμαζε. Το έθνος- κράτος, με εντελώς διαφορετική γεωπολιτική μορφή από τις αυτοκρατορίες, αποτελούσε το μέλλον. Οι Έλληνες επαναστάτες διαισθάνθηκσν την αλλαγή και συνέλαβαν το πολιτικό σχέδιο για τη δημιουργία της σύγχρονης Ελλάδας – μια απολύτως ριζοσπαστική «αλλαγή παραδείγματος». Το νεοελληνικό σχέδιο, πρωτοπορία σε μια τεράστια γεωπολιτική περιοχή, εξασφάλισε στη «νέα Ελλάδα» παγκόσμια προβολή.
Ένα εξίσου ριζοσπαστικό σχέδιο πρέπει να διαμορφωθεί και σήμερα. Δύο αιώνες πριν, οι Ρωμιοί απελευθερώθηκαν πνευματικά από την αυτοκρατορική λογική για να γίνουν Έλληνες- τώρα χρειάζονται καινοτόμοι δρόμοι για το άνοιγμα στο μέλλον, πολύ λιγότερο εθνικιστικό και πολύ περισσότερο οικουμενικό. Ίσως η έξοδος από το αδιέξοδο να βρίσκεται σε μιαν ανανεωμένη Ρωμιοσύνη.
*ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1) και μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ
