Του ΠΑΝΟΥ ΚΑΖΑΚΟΥ*
[ Δηοσιεύθηκε στο Books’ Journal, τεύχος 164, Μάϊος 2025. ]
Σύμφωνα με συγκλίνουσες διεθνοπολιτικές προσεγγίσεις κλυδωνίζεται η μεταπολεμική παγκόσμια τάξη (στη διατύπωση του Robert Kegan: American led world liberal order). Νέα κέντρα ισχύος αμφισβητούν την αμερικανική ηγεμονία ενώ κρίσεις και συγκρούσεις σωρεύονται. Σε αυτό το κλίμα δημοσιεύθηκε το βιβλίο της Anne Applebaum «Απολυταρχία ΑΕ. Οι δικτάτορες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο».i
Μολονότι σήμερα αναρίθμητες μελέτες προσφέρουν ουκ ολίγα εμπειρικά στοιχεία και θεωρητικά σχήματα για τη διεθνή κατάσταση, αξίζει τον κόπο η ενασχόληση ειδικά με το έργο της Anne Applebaum. Τούτο διότι εντάσσεται γενικά στο κύριο ρεύμα γεωπολιτικής σκέψης τής Δύσης (όπως είχε διαμορφωθεί πριν από τη επανεκλογή του Ντόναλντ Τράμπ).ii
Αυταρχισμός έναντι φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Συστατικό στοιχείο του ευρύτερου και κυρίαρχου «δυτικού αφηγήματος» για την κατάσταση πραγμάτων στον κόσμο αποτελεί η κριτική στα αυταρχικά καθεστώτα. Και αυτό ακριβώς κάνει η Applebaum. Όπως γράφει, οι δυτικές δημοκρατίες έχουν απέναντί τους την «απολυταρχία ΑΕ» – την ομάδα χωρών με καινοφανείς δικτατορίες ποικίλων ιδεολογικών επιχρισμάτων. iii
Η Applebaum ξεδιπλώνει χωρίς διπλωματικές διατυπώσεις την κριτική των αυταρχικών καθεστώτων και ειδικά της Ρωσίας. Υποστηρίζει ότι η εισβολή στην Ουκρανία είναι συνέχεια του σταλινισμού και «άνοιξε τον δρόμο για σκληρότερες πολιτικές στο εσωτερικό της ίδιας της Ρωσίας». Η απολυταρχία και οι αυτοκρατορικοί κατακτητικοί πόλεμοι συνδέονται στενά μεταξύ τους. Συναφώς η ρωσική οικονομία στρατιωτικοποιήθηκε.
Οι απολυταρχικοί ηγέτες, γράφει, έχουν έναν εχθρό :
« Αυτός ο εχθρός είναι ο δημοκρατικός κόσμος , η ‘Δύση’ το ΝΑΤΟ , η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι δικοί του εσωτερικοί δημοκρατικοί αντίπαλοι και οι φιλελεύθερες ιδέες που τους εμπνέουν. Σε αυτές περιλαμβάνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι μια δύναμη ουδέτερη και απαλλαγμένη από τις ιδιοτροπίες της πολιτικής , ότι τα δικαστήρια και οι δικαστές πρέπει να είναι ανεξάρτητα, ότι η ύπαρξη αντιπολίτευσης είναι θεμιτή, ότι τα δικαιώματα του λόγου και του συνέρχεσθαι, μπορούν να διασφαλισθούν και ότι μπορούν να υπάρχουν ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι συγγραφείς και στοχαστές ικανοί να ασκούν κριτική στο κυβερνόν κόμμα ή τον ηγέτη, δίχως να θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξη του κράτους».iv
Πράγματι η σύγκριση των δημοκρατιών (παρά την εξασθένιση των βασικών αρχών τους) με τα απολυταρχικά καθεστώτα είναι συντριπτική.
Όμως, η Applebaum δεν παραλείπει να εκθέσει τις διασυνδέσεις των δικτατόρων και του περίγυρού τους με άτομα, χρηματοπιστωτικά δίκτυα, τράπεζες και λοιπούς δυτικούς μεσάζοντες Η ίδια περιγράφει μεν τις ας πούμε κλεπτοκρατικές δικτυώσεις αλλά ως ξένα σώματα στο κατά τα λοιπά υγιές κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο της Δύσης.
Η Anne Applebaum δεν συνάγει από την ανάλυσή των αυταρχικών καθεστώτων ότι πρέπει οι δημοκρατίες να ξεκινήσουν πόλεμο εναντίον τους. Επιμένει όμως ότι θα πρέπει να αγωνίζονται αποτελεσματικότερα εναντίον συγκεκριμένων συμπεριφορών των δικτατόρων. Συναφώς, γράφει, «όσοι υποστηρίζουν τον ‘ειρηνισμό’ στην περίπτωση τη Ουκρανίας «θα παρέδιδαν όχι μόνο εδάφη αλλά και ανθρώπους , αρχές και ιδανικά στη Ρωσία, δεν έχουν μάθει τίποτε από την ιστορία του αιώνα» ειδικά από την πολιτική κατευνασμού του Χίτλερ. Φοβάται ότι ο κατευνασμός θα καταλήξει σε αποδοχή της δικτατορίας! Ισχυρίζεται ότι η ψεύτικη γλώσσα της ειρήνης υποκρύπτει την υφέρπουσα έλξη της αυταρχικής διακυβέρνησης. Καλεί σε στήριξη της Ουκρανίας για να «εμποδίσουμε τους Ρώσους να εξαπλώσουν περαιτέρω το αυταρχικό πολιτικό τους σύστημα».v
Επιφυλάξεις
Η κριτική της Applebaum στα απολυταρχικά καθεστώτα όλων των αποχρώσεων και με κριτήριο το ιδεώδες της φιλελεύθερης δημοκρατίας (με χαρακτηριστικά όπως η διάκριση των εξουσιών, το κράτος δικαίου, ο κοινοβουλευτισμός και τα ανθρώπινα δικαιώματα) είναι αναγκαία ιδίως σε εποχές αβεβαιοτήτων. Αναμφίβολα οι αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, παρά τις παρεκκλίσεις στην πράξη, είναι πολύ καλύτερες από ό,τι προτείνουν ή προσφέρουν εναλλακτικά ως τρόπος ζωής τα αυταρχικά καθεστώτα κάθε ιδεολογικού επιχρίσματος. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραιτηθούμε από την κριτική εξουσιών και ιδεών της Δύσης.
Η Applebaum έχει δίκιο στην κριτική των δικτατοριών, αλλά σε πολλές περιπτώσεις η ανάλυσή συγκεκριμένων περιπτώσεων δεν είναι καλά τεκμηριωμένη και μάλλον στηρίζεται στη μέθοδο του Προκρούστη. Παραδείγματος χάριν περιγράφει την καταστροφή του αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2 περίπου ως καλοδεχούμενη καταστροφή αγνώστου αιτίαςvi Ή την πτώση του εκλεγμένου προέδρου της Ουκρανίας Γιανούκοβιτς το 2004 απλά ως αποτέλεσμα «λαϊκής εξέγερσης» κατά της εκλογής του που ενορχηστρώθηκε από τη Μόσχα.vii Σημειώνω ότι αυτή η πρακτική εκδίωξης εκλεγέντων πολιτικών συνεχίζεται μέχρι σήμερα, τελευταία στη Ρουμανία, ενώ το διευθυντήριο της ΕΕ πιέζει ασφυκτικά τον πρόεδρο της Ουγγαρίας Όρμπαν και τον πρωθυπουργό της Σλοβακίας Φίκο να εναρμονισθούν γεωπολιτικά με τις Βρυξέλλες κλπ. Ουσιαστικά, η Applebaum θεωρεί ότι αυτές οι πρακτικές αποτελούν μέρος του αγώνα κατά των απολυταρχικών καθεστώτων.
Η περιγραφή της Applebaum διεθνών συγκρούσεων, όπως της Ουκρανίας, εμπεριέχει παράξενες αντιλήψεις για τα τους στόχους της Ρωσίας («μετά την Ουκρανία θα απειληθεί και το ΝΑΤΟ»), υποβαθμίζει τον ρόλο των δυτικών πολιτικών στην ουκρανική κρίση, που απέτρεψαν συμφωνίες ειρήνης (Μινσκ ΙΙ, Ίστανμπουλ). Δεν ερμηνεύει τα πραγματικά κίνητρα της Ρωσίας (ή έστω του ηγετικού της κύκλου). Απλοποιεί στο πλαίσιο αυτό την υπόθεση της Κριμαίας, υποστηρίζοντας ότι έμοιαζε με την εισβολή της Ρωσίας .… στην Πολωνία μετά το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ)! Παρακάμπτει την καταπίεση των ρωσόφωνων της Ανατολικής Ουκρανίας (και όχι μόνον) από το καθεστώς Ζελένσκι.
Φυσικά για όλα αυτά υπάρχουν και εναλλακτικά «αφηγήματα» τα οποία μου φαίνονται πειστικότερα. Π.χ. ο John Mearsheimer έχει καταλήξει στο συμπέρασμα με βάση τη δική του ανάλυση ότι η Δύση είναι συνυπεύθυνη για το πόλεμο στην Ουκρανία καθώς έτεινε εξ αρχής να επεκτείνει το ΝΑΤΟ προς Ανατολάς παραβλέποντας τα στρατηγικά συμφέροντα της Ρωσίας,viii ενώ άλλοι, όπως ο Zbigniew Brzezinski, τόνιζαν σε ανύποπτο χρόνο ότι σκοπός των ΗΠΑ ειδικά μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν να αναδειχθούν σε »μόνη παγκόσμια δύναμη» και να αποτρέψουν πιθανή οικονομική προσέγγιση της Δυτικής Ευρώπης με τη Ρωσία!ix Την υπόθεση επιβεβαίωσε εκκωφαντικά, σύμφωνα με την Washington Post, το αμερικανικής έμπνευσης σαμποτάζ τους αγωγού Nord Stream 2. Παραπλανητικά, διαχέονται πληροφορίες από δυτικές πηγές ότι η Ρωσία σχεδιάζει να υπονομεύσει τις υποθαλάσσιες υποδομές της Βαλτικής που συνδέουν τις σκανδιναβικές χώρες με την Ήπειρο.
Γενικά, η Anne Applebaum δεν εξηγεί αλλά ούτε αναλύει σε βάθος τα κίνητρα και τις συνέπειες κρίσιμων αποφάσεων της Δύσης και δεν ασχολείται με τις αιτίες της δημιουργίας, την προϊστορία και την κουλτούρα των απολυταρχικών καθεστώτων, ούτε με τις επεμβάσεις δυτικών μεγάλων δυνάμεων.
Όσον αφορά τις δυτικές επιλογές, θα μπορούσε εναλλακτικά να υποστηριχθεί ότι δεν οφείλονται τόσο στην υπεράσπιση αρχών όσο στην απειλή που αισθάνονται οι μεγάλες δυνάμεις της Δύσης ότι μειώνεται περαιτέρω ο έλεγχος μερικών από τους μοχλούς ελέγχου της διεθνούς οικονομίας και πολιτικής και βλέπουν να αμφισβητείται ευθέως το μονοπώλιο ερμηνείας και επιλεκτικής εφαρμογής των διεθνών κανόνων που οι ίδιες είχαν καθιδρύσει. Οι πιο απαισιόδοξοι για να εξηγήσουν ό,τι συμβαίνει προσφεύγουν στο (παρεξηγημένο) «δίλημμα του Θουκυδίδη», ο οποίος είχε γράψει στην «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» ότι «η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτό ενστάλαξε στη Σπάρτη έκανε τον πόλεμο αναπόφευκτο».
Αλλά εδώ θα ήθελα να σταθώ διεξοδικά σε δυο θεμελιώδη θέματα που βρίσκονται εκτός της οπτικής της Applebaum.
Η κρίση εμπιστοσύνης σε δυτικούς θεσμούς και πολιτικές.
Πρώτον, η φιλελεύθερη δημοκρατία παραμένει μεν κυρίαρχο δόγμα στη Δύση, αλλά η Applebaum παραβλέπει ότι η μετωπική σύγκρουση, οι εξοπλισμοί και η πολεμική ρητορική ενισχύουν ανησυχητικές τάσεις αυταρχισμού, δηλαδή εξασθένισης ή νόθευσης των αρχών της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην ίδια τη Δύση. Τροφοδοτούν ένα κυνήγι μαγισσών κατά όσων διαφωνούν με την πολεμική ρητορική, τις εσωτερικές ανισότητες πλούτου και ευκαιριών , την ανεξέλεγκτη μετανάστευση.x
Όμως, μεγάλα τμήματα των δυτικών κοινωνιών αποστασιοποιούνται από τις επιλογές των ηγεσιών τους και τους πολιτικούς θεσμούς.xi Απορρίπτουν τη κινητοποίηση πόρων για εξοπλισμούς και στρατιωτική βοήθεια. Έρευνες γνώμης αναδεικνύουν τη βαθιά δυσπιστία σε μια ενεργειακή πολιτική που με κυρώσεις και απότομη αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου πιέζει προς τα κάτω το μέσο επίπεδο ζωής και οπωσδήποτε τα χαμηλά εισοδήματα.
Στις συνθήκες αυτές ηγετικές ομάδες («ελίτ») εκδηλώνουν έναν αυταρχισμό με όλα τα θεσμικά τεχνάσματα προκειμένου να αναχαιτίσουν την αμφισβήτησή τους. Στη Γαλλία ο Μακρόν κυβερνά χωρίς κοινοβουλευτική πλειοψηφία, στη Γερμανία λειτουργεί ο μηχανισμός παρακολούθησης των πολιτών από τη λεγόμενη «προστασία του Συντάγματος» ενώ παρακάμπτονται σεβάσμιες κοινοβουλευτικές διαδικασίες όταν «δεν βγαίνουν οι αριθμοί» και φιμώνονται ποικιλοτρόπως όσοι αντιλέγουν στις πολεμοχαρείς δηλώσεις κομμάτων εξουσίας όπως η καθηγήτρια Ulrique Guerrotxii που απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο της Βόνης. Η Applebaum βλέπει σε αυτούς επικίνδυνους «ειρηνιστές». Παρά ταύτα, οι δημοκρατίες μας απέχουν πολύ από τα μοντέλα απολυταρχίας σε Ρωσία, Κίνα, Ιράν κλπ.
Πρέπει να αναζητούμε πυρήνες αλήθειας μέσα στα πυκνά δάση της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης. Η εκδοχή του εξωτερικού εχθρού υπηρετεί τη διατήρηση του ελέγχου των κοινωνιών από τις κυβερνώσες ελίτ και στρέφει την προσοχή μακριά από τις ευθύνες τους και τα πραγματικά προβλήματα. Συναφώς, δαιμονοποιεί όσους διαφωνούν και ωραιοποιεί προβληματικές (από τη σκοπιά των κοινωνιών) τρέχουσες πολιτικές επιλογές.
Στον δημόσιο λόγο πρωτίστως η Ρωσία εμφανίζεται ως πραγματική απειλή μολονότι ουδέποτε επιτέθηκε στη Δύση ούτε επιχείρησε να επιβάλει το δικό της σύστημα εδώ μετά την πτώση του κομμουνισμού. Εν μέρει έχει κανείς την εντύπωση μιας περίεργης δυτικοευρωπαϊκής υστερίας ηγετικών ομάδων, με προεξάρχουσες τις γερμανικές, που εκτός από την κινδυνολογία, διέκοψαν κάθε επικοινωνία με τη Ρωσία, απαγόρευσαν τους ρωσικούς τηλεοπτικούς σταθμούς και, στη Γερμανία, πάγωσαν τις πολιτισμικές ανταλλαγές, ενώ επιστρατεύουν μυστικές υπηρεσίες κατά όσων τολμούν να διαφωνήσουν. Το προσχηματικό επιχείρημα είναι ότι η Ρωσία με την εισβολή στην Ουκρανία παραβίασε θεμελιώδες κανόνες του διεθνούς συστήματος (τη λεγόμενη rules-based world order),αλλά ήταν η Δύση που πρώτη τους παραβίασε (Κούβα, Αφγανιστάν, Γιουγκοσλαβία, Ιράκ, Λιβύη, Συρία κ.α.) διεκδικώντας το μονοπώλιο ερμηνείας και επιλεκτικής εφαρμογής τους.
Στις πηγές της δυτικοευρωπαϊκής υστερίας.
Υπάρχει εξήγηση για αυτή την υστερία; Νομίζω ότι είναι προϊόν των «ενδογενών παθογενειών» και του άγχους ηγετικών ομάδων μπροστά στις αντιδράσεις των κοινωνιών κατά πολλών βασικών πολιτικών αποφάσεών τους και στην κρίση εμπιστοσύνης. Όλα αυτά βρίσκονται εκτός της οπτικής της Applebaum Applebaum.
Είναι διάχυτη η κριτική στις δυτικές κοινωνίες ότι οι ανεξάρτητες αρχές και η δικαιοσύνη δεν είναι λιγότερο ανεξάρτητες από όσο τυπικά εμφανίζονται και δεν εξασφαλίζουν την ισότητα των πολιτών. Σύμφωνα με διάχυτη υποψία, την οποία τείνουν να επιβεβαιώνουν διαδοχικά σκάνδαλα, ισχυρά οικονομικά συμφέροντα επηρεάζουν τις αποφάσεις των κυβερνήσεων που εντέλει απειλούν το κοινωνικό κράτος. Οι πολιτικοί είναι επιρρεπείς στη διαφθορά. Ο όρος δεν περιορίζεται στην απλή δωροδοκία πολιτικών και γραφειοκρατών, αλλά συμπεριλαμβάνει την ευνοιοκρατία εν γένει που διαποτίζει ειδικά τις πρακτικές των κομμάτων εξουσίας ή κλειστών ομάδων πλούτου γύρω από την πολιτική εξουσία. Αυτές οι αντιλήψεις αιωρούνται ως «σκοτεινό σύννεφο» πάνω από τη δημόσια ζωή που απειλεί αξιωματούχους και θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Μετά την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-9 τα μεσαία και κυρίως τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα είδαν τα εισοδήματά τους να μένουν στάσιμα ή και να μειώνονται, τις αβεβαιότητες για το μέλλον να εντείνονται και τον πλούτο να συσσωρεύεται στους ήδη ευνοημένους.xiii Η εμπιστοσύνη στις ελίτ εξασθένισε δραματικά παντού. Στις συνθήκες αυτές δυσπιστίας και οικονομικής δυσπραγίας οι ηγεσίες ελπίζουν κατά τα φαινόμενα ότι προπαγανδίζοντας έναν εξωτερικό κίνδυνο και αυξάνοντας τις στρατιωτικές δαπάνες, κατά μία παλαιά συνταγή, θα συσπειρώσουν πάλι τους λαούς «γύρω από τη σημαία».
Ο Emmanuel Todd πρότεινε εναλλακτικά μια ψυχαναλυτική ερμηνεία (μαζί με άλλες)για την πολεμική τοιμότητα : Ότι δηλαδή οι οικονομικές ηγεσίες δεν είναι ικανές να αναγνωρίσουν τη δική τους ευθύνη για όσα συμβαίνουν. Κατά τον ίδιο, η αδυναμία αυτή πρέπει να συσχετισθεί με τις δομές εξουσίας ειδικά μάλιστα των ΗΠΑ, οι οποίες, κατά την εκτίμησή του πάντοτε, αυτοπροσδιορίζονται μεν ως φιλελεύθερη δημοκρατία αλλά συγκροτούν φιλελεύθερη ολιγαρχία όπου δεν αποφασίζει ο λαός: το 1% της Ουάσιγκτον δεν ενδιαφέρεται για τους υπόλοιπους αμερικανούς (άλλωστε δεν στέλνει τα δικά του παιδιά στους πολέμους) και δεν θα αφήσει τους λαούς να αποφασίσουν αν θέλουν να γίνει πόλεμος ή όχι. Στρέφεται εναντίον διαφωνούντων γενικά με τις ολοένα και πιο αυταρχικές μεθόδους. xiv Την άποψη αυτή, παρά την επένδυσή της με υπερβολές, προσπερνά ανέμελα η Applebaum.
Το διχοτομικό σχήμα «ελεύθερη Δύση έναντι αυταρχισμού» είναι αντιπαραγωγικό.
Θεμελιώδης είναι τέλος η αντίρρησή μου στο διχοτομικό σχήμα της Anne Applebaum «ελεύθερη Δύση έναντι αυταρχισμού» το οποίο απλουστεύει τις σημερινές ποικιλόμορφες καταστάσεις στον κόσμο και δεν περιγράφει καλά τις εξελίξεις πριν και μετά την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Το διχοτομικό σχήμα αγνοεί ή υποτιμά τη σημασία των πολιτισμικών συγχωνεύσεων, δεν καλύπτει κοινωνίες που δεν χωρούν σε αυτό και εμποδίζει επικίνδυνα την κατανόηση των σημερινών αντιθέσεων και συγκρούσεων.
Στην πραγματικότητα, οι καταστάσεις στον κόσμο είναι διαφοροποιημένες. Η αυταρχική μοναρχία με θεοκρατικά χαρακτηριστικά της Σαουδικής Αραβίας καλλιεργεί στενούς δεσμούς ασφαλείας και οικονομίας με τις ΗΠΑ. Επομένως δεν ταιριάζει στο σχήμα της επιθετικότητας των δικτατοριών. Δεν ταιριάζει επίσης η Ινδία που καλλιεργεί τις σχέσεις της με τη Ρωσία παρά τις πιέσεις που δέχεται, αρνείται να συνταχθεί με τη Δύση στο ουκρανικό ζήτημα, αναζητά νέες οικονομικές ευκαιρίες σε μια ισότιμη σχέση με την υπερδύναμη και επιλέγει κάθε φορά τους εταίρους της χωρίς να αισθάνεται υποχρεωμένη να ενταχθεί σε κάποιο από τα υποτιθέμενα δύο στρατόπεδα. Ούτε οι BRICS αποτελούν ένα αντιδυτικό μονολιθικό μπλοκ. Διαφέρουν μεταξύ τους. Η Βραζιλία, η Ινδία, η Νότια Αφρική θα μπορούσαν το πολύ να ταξινομηθούν στην κατηγορία των σκεπτικιστών (western sceptics) που επιφυλάσσονται επιλεκτικά απέναντι σε πολλά ερεθίσματα δυτικής προέλευσης. Σε πολλές χώρες διατηρούνται η κληρονομιά της αποικιοκρατίας και οι δεσμοί με τις πρώην μητροπόλεις. Οι δυτικές επιρροές είναι εμφανείς και ενσωματωμένες στις κοινωνίες αυτές αναμειγνυόμενες με τις γηγενείς παραδόσεις σε υβριδικές καταστάσεις. Το ίδιο ισχύει για το Μεξικό. Δεν επιζητούν να αποκοπούν από τη Δύση ή τις πρώην μητροπόλεις αλλά να διορθώσουν τη «γεωπολιτική ανισότητα». Η Κίνα τέλος αποτελεί έναν αυτοτελή παράγοντα, που υποστηρίζει (ολίγον υποκριτικά πάντως ) το ελεύθερο εμπόριο.xv Υβριδικές τάσεις τείνουν να παγιωθούν και στην ΕΕ.
Εν κατακλείδι σημειώνω τα εξής αποκλίνοντας από την επιχειρηματολογία της Applebaum: Πρώτον, λόγω αλληλεξάρτησης στο γεωπολιτικό παίγνιο που εξελίσσεται, δεν υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές. Δεύτερον, την εποχή μας ορίζουν διαφορετικές συγχωνεύσεις (υβρίδια) δυτικών και μη δυτικών στοιχείων τόσο στο εθνικό επίπεδο όσο και στη διεθνή σκηνή. Σε ένα τόσο διαφοροποιημένο κόσμο είναι παραπλανητικό και επικίνδυνο να μιλάμε για δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Αρκεί να σκεφθεί κανείς τις νέες τεχνολογίες και τους ατομικούς εξοπλισμούς. Τρίτον, η μετωπική αντιπαράθεση του τύπου «δημοκρατία έναντι αυταρχισμού» καταλήγει σε ένα νέο κύμα εξοπλισμών, στρατιωτική κινητοποίηση και κυνήγι μαγισσών ενώ αποδυναμώνει τις ελπίδες πολλών για ανάπτυξη και τις ίδιες τις αρχές στις οποίες βασίζεται η φιλελεύθερη δημοκρατία στη Δύση. Όμως η έμφαση στον «εξωτερικό εχθρό» δεν αποτρέπει την κρίση εμπιστοσύνης σε θεσμούς και (κακές) αποφάσεις. Τέταρτον, τις δεκαετίες που έρχονται η Δύση, με την οικονομική της δύναμη και κουλτούρα, θα εξακολουθήσει να επηρεάζει τον κόσμο, αλλά δεν θα έχει όπως άλλοτε το μονοπώλιο ερμηνείας (και επιλεκτικής παραβίασης) των κανόνων του παιγνιδιού.
*Ομότιμου καθηγητή διεθνών οικονομικών και ευρωαϊκών σχέσεων του ΕΚΠΑ.
1 Anne Applebaum Απολυταρχία ΑΕ. Οι δικτατορίες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο, μετάφραση Χριστίνας Θεοχάρη, εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα 2024, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα 2014. Ο τίτλος στο πρωτότυπο είναι Autocracy Inc- the dictators who want to run the world. Μία σύνοψη των βασικών επιχειρημάτων της περιέχει η ομιλία της Anne Applebaum με αφορμή νέα βράβευσή της στη Γερμανία με τίτλο «Ενάντια στην απαισιοδοξία», στο Books’ Journal τ. 158, Νοέμβριος 2024
2 Βλ. ενδεικτικά The Economist, January 11th 2025. Στο ίδιο πνεύμα κινούνται τα κύρια Γερμανικά ΜΜΕ.
3 Βλ. Anne Applebaum Απολυταρχία ΑΕ, όπως αλλού σελ. 9. Βλ. και ομιλία της «Ενάντια στην απαισιοδοξία» , Books’ Journal, τεύχος 158, Νοέμβριος 2024.
4 Anne Applebaum Απολυταρχία ΑΕ, όπως αλλού,σελ. 19-20.
5 Anne Applebaum « Ενάντια στην απαισιοδοξία» , όπως αλλού
6 Anne Applebaum Απολυταρχία ΑΕ, όπως αλλού, σελ. 202-3
7 Όπως πριν, σελ.21
8 John Mearsheimer Who caused the Ukraine war? Από https:// Mearsheimer.substack.com August 05, 2024. Συναφώς Jeffrey Sachs Ukraine speech at EU Parliament, 2024 όπου επέκρινε τον ρόλο των ΗΠΑ στις διεθνείς συγκρούσεις. Βλ. επίσης Günter Verheugen und Petra Erler Der provozierte Krieg, Heyne Verlag, 2024.
9 Όπως διατύπωσε νωρίς και καθαρά ο επιδραστικός άλλοτε σύμβουλος ασφαλείας τω ΗΠΑ Zbigniew Brzezinski The grand chessboard: American primacy and its geostrategic imperative, 1997.
10 Η βιβλιογραφία για την αποδυνάμωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στη Δύση είναι απέραντη και φανερώνει ότι η δεν πρόκειται για μία εκκεντρική άποψη. Για διεθνείς συγκρίσεις βλ. επισκόπηση της Βασιλικής Γεωργιάδου και της Αναστασίας Καφέ στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος κ.α. (επιμ.) Η Δημοκρατία σε κρίση . Το τέλος της Δύσης όπως τη γνωρίζαμε, έκδοση Βήμα της Κυριακής, Αθήνα 2025.
11 Βλ. πρόσφατα World Values Surveys.
12 Ulrike Güerot Über die gute Demokratie, in Widerspruch Heft 3, Buchvolk Verlag, 2024
13 Τη σχετική συζήτηση για τις ανισότητες αναθέρμανε το έργο του Thomas Piketty The Capital in the twenty-first century, (μετάφραση από τη γαλλικό πρωτότυπο), Harvard University Press, 2014.
14 Βλ.Emmanuel Todd Der Westen im Niedergang, Κεφάλαιο ΙV, Westend, Neu-Isenburg, 2024.Μετάφραση από τα γαλλικό πρωτότυπο.
15 Για μια συνοπτική έκθεση των οικονομικών και πολιτικών διαφοροποιήσεων βλ. Samir Puri Westlessness. The global rebalancing , Hodder and Stoughton, London 2024, pp. 104 ff.
