Του Χρίστου Αλεξόπουλου
Τα σύνθετα παγκόσμιας εμβέλειας σύγχρονα προβλήματα δείχνουν εμφατικά, ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα και κυρίως οι επιπτώσεις της βιώνονται στην προοπτική του χρόνου με οδυνηρό τρόπο και δραματοποιούν την πραγματικότητα προσδίδοντας της τραγικά χαρακτηριστικά, διότι δεν συνειδητοποιείται η συμβολή του ανθρώπου στην διαμόρφωση επικίνδυνων ανισορροπιών για την βιωσιμότητα τόσο την δική του όσο και της βιοποικιλότητας.
Είναι πολύ εμφανές, ότι ο τρόπος οργάνωσης και διαχείρισης της ανθρώπινης δραστηριότητας στα διάφορα κοινωνικά συστήματα (π.χ. οικονομία, υγεία κ.λ.π.) οδηγεί σε αδιέξοδες συνθήκες τόσο σε εθνικό όσο και σε πλανητικό επίπεδο (πανδημία του κορωνοϊού Covid-19, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, κλιματική αλλαγή, υποκατάσταση κοινωνικών αξιών από καταναλωτικά πρότυπα, αναπτυξιακές ανισότητες μεταξύ των κοινωνιών, γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί και επικίνδυνες ανισορροπίες χωρίς νόημα και προοπτική, εργαλειοποίηση ακόμη και της θρησκείας στο πλαίσιο πολιτικών στοχεύσεων και γενικότερα σκοπιμοτήτων κ.λ.π.).
Και όμως οι κοινωνίες ως συλλογικά μορφώματα και οι πολίτες ως άτομα, ενώ βιώνουν την πραγματικότητα, που μορφοποιείται, ως δυσάρεστη ή ανεπιθύμητη κατάσταση, δεν ενεργοποιούνται με σημείο αναφοράς το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον, αλλά περιορίζονται στην διαχείριση των επιπτώσεων, χωρίς να προβαίνουν στις αναγκαίες ριζικές αλλαγές ακόμη και του τρόπου ζωής και οργάνωσης της δραστηριοποίησης τους. Δεν αντιμετωπίζονται τα γενεσιουργά αίτια, ώστε να καταστεί εφικτή η ζωτικής σημασίας αποδραματοποίηση της πραγματικότητας και η ουσιαστική ευημερία των κοινωνιών χωρίς ανισότητες.
Η προσέγγιση μερικών από την πληθώρα των επικίνδυνων ανισορροπιών, που προαναφέρθηκαν, δείχνει το εύρος της δραματοποίησης της πραγματικότητας.
Η διαχείριση της πανδημίας του κορωνοϊού (Covid-19) τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η αύξηση των κρουσμάτων είναι ραγδαία και οι κυβερνήσεις με ταχύτητα, που δεν συνάδει με τους ρυθμούς μετάδοσης του ιού, προσπαθούν να ισορροπήσουν την δημόσια υγεία με την οικονομική λειτουργικότητα. Λαμβάνουν μέτρα σύμφωνα με τις προτάσεις των ανάλογα ειδικευμένων επιστημόνων (στην προκειμένη περίπτωση λοιμοξιολόγων) σε συνδυασμό με την αποφυγή της οικονομικής κατάρρευσης.
Οι κοινωνίες, οι οποίες καλούνται να υλοποιήσουν τα μέτρα, ανταποκρίνονται στο βαθμό, που το σύστημα κοινωνικών αξιών συμπορεύεται με τις υποδείξεις για την διαχείριση της καθημερινότητας από τους πολίτες. Η εμπειρική αποτύπωση αυτής της σχέσης δείχνει, ότι δεν υπάρχει η απαραίτητη ισορροπία του τρόπου ζωής με τα καινούργια δεδομένα και τις απαιτήσεις της αντιμετώπισης της πανδημίας του κορωνοϊού.
Η επίκληση της ατομικής ευθύνης δεν αποδίδει, διότι εξαρτάται από τον βαθμό συμπόρευσης της με την ορθολογική προσέγγιση της πραγματικότητας από τους πολίτες και τις δυνατότητες του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης για αλλαγές δομικού χαρακτήρα, σε συνδυασμό με την εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα.
Η πράξη δείχνει, ότι ο ορθολογισμός δεν αξιοποιείται, διότι προϋποθέτει ανάλογη κοινωνική λειτουργία των πολιτών και επαρκή βαθμό εμπιστοσύνης στην πολιτική, τα οποία δεν είναι διαθέσιμα. Έχουν ενδιαφέρον τα ευρήματα παγκόσμιας έρευνας του πανεπιστημίου John Hopkins για την θεώρηση του κορωνοϊού από τις κοινωνίες ως προϊόντος συνωμοσιολογίας.
Η Ελλάδα κατατάσσεται δεύτερη στον κατάλογο των χωρών με τα μεγαλύτερα ποσοστά ανθρώπων, που πιστεύουν, ότι ο απολογισμός των θανάτων από τον κορωνοϊό παρουσιάζεται σκόπιμα πολύ μεγαλύτερος από τον πραγματικό. Στην πρώτη θέση είναι η Νιγηρία με 59% των ερωτηθέντων να δηλώνει, ότι αυτός ο ισχυρισμός είναι «σίγουρα ή μάλλον αληθινός». Στην δεύτερη θέση είναι η Ελλάδα με ποσοστό 46% και ακολουθούν η Νότια Αφρική, το Μεξικό και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Αυτά τα εμπειρικά ευρήματα δεν αλλάζουν, εάν στο πλαίσιο της πολιτικής διαχείρισης της πανδημίας αξιοποιείται επικοινωνιακά το συναίσθημα ως μέσο για να ακολουθήσουν οι πολίτες τις υποδείξεις και τα λαμβανόμενα μέτρα (χρήση μάσκας, τήρηση αποστάσεων, περιορισμός συνευρέσεων κ.λ.π.) με τοποθετήσεις από δημόσια πρόσωπα, ότι «είναι η ώρα της συνείδησης και η ώρα να μιλήσουν οι καρδιές, είναι μια επιλογή ελευθερίας η τήρηση των μέτρων» (συνέντευξη τύπου Υπουργείου Υγείας, 27 Οκτωβρίου 2020).
Αντιθέτως δραματοποιούν ακόμη περισσότερο την πραγματικότητα, η οποία δεν είναι διαχειρίσιμη σε βάθος χρόνου με την εργαλειοποίηση του συναισθήματος. Εξάλλου είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού η ορθολογική και βασιζόμενη σε αντικειμενικά επιχειρήματα για την αλλαγή στάσης και τρόπου ζωής ενεργοποίηση της ελεύθερης βούλησης των πολιτών, ώστε να μην λειτουργούν ως ενεργούμενα με στόχο την αποδοχή περιοριστικών μέτρων.
Η δραματοποίηση της πραγματικότητας ενισχύεται και με την επίρριψη ευθυνών στην νέα γενιά για την στάση της απέναντι στην τρίτη ηλικία, η οποία είναι ευάλωτη στον κορωνοϊό. Από το ένα μέρος διοχετεύονται μαζικά (από τα εικονικά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας) πρότυπα στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος, τα οποία διαμορφώνουν κοινωνικές στάσεις στους νέους με σημείο αναφοράς την αυτοπαρουσίαση και την κατανάλωση των προϊόντων, που την «πραγματώνουν» και από το άλλο τους ζητείται να αρνηθούν αυτά τα αξιακού χαρακτήρα πρότυπα, που δίνουν νόημα στην ζωή τους. Αυτή η αντίφαση είναι δύσκολα κατανοητή από τους νέους.
Ακόμη πιο οδυνηρή για την νέα γενιά είναι η σύνδεση του αιτήματος επίδειξης υπευθυνότητας απέναντι στις προηγούμενες γενιές με την πραγματικότητα, που κληρονομούν οι νέοι από τις ηλικιακά μεγαλύτερες γενιές στην προοπτική του χρόνου, η οποία απειλεί την βιωσιμότητα τόσο της ανθρώπινης οντότητας όσο και της βιοποικιλότητας λόγω της πολύ αργής αντιμετώπισης των γενεσιουργών αιτίων της κλιματικής αλλαγής.
Οι ανισορροπίες, που δραματοποιούν την πραγματικότητα, είναι πολλές και ένα μέρος από αυτές αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου. Δύο πολύ χαρακτηριστικές, οι οποίες φανερώνουν τον υψηλό βαθμό παρακμής, που διαπερνά τις κοινωνίες και κυρίως τις πολιτικές τους ηγεσίες, είναι οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και η αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου, καθώς και οι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί ακόμη και σε περιφερειακό επίπεδο.
Σε σχέση με τις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της διαχείρισης της πραγματικότητας από τον ανθρώπινο παράγοντα και κυρίως από τις ανεπτυγμένες κοινωνίες του πλούσιου Βορρά (κυρίαρχη η λογική της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων του Νότου, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι επιπτώσεις π.χ. κλιματική αλλαγή, ρύπανση του περιβάλλοντος, εξαφάνιση πολλών ειδών ζώων, μείωση των αποθεμάτων νερού, ανισόρροπη οικονομική ανάπτυξη μεταξύ των κοινωνιών κ.λ.π.), πρέπει να επισημανθεί, ότι δεν αντιμετωπίζονται τα γενεσιουργά αίτια ούτε συνειδητοποιείται, ότι σε βάθος χρόνου το προσφυγικό θα πάρει τεράστιες και δύσκολα διαχειρίσιμες διαστάσεις.
Επίσης εντελώς ακατανόητο και πολύ επικίνδυνο είναι το φαινόμενο της ανάπτυξης γεωπολιτικών ανταγωνισμών σε περιφερειακό επίπεδο, όπως συμβαίνει αυτή την περίοδο στην ανατολική Μεσόγειο με καταλύτη την τουρκική στάση, ανεξάρτητα από τις πολιτικές σκοπιμότητες στο εσωτερικό αυτής της χώρας, που δρομολογούν την όξυνση. Είναι δε τραγικό να διαπερνάται η όξυνση των λεπτών ισορροπιών στην περιοχή από την λογική της εξόρυξης ορυκτών καυσίμων, που πιθανόν να υπάρχουν στην περιοχή, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι επιπτώσεις ως προς την κλιματική αλλαγή.
Ακόμη πιο δραματική διάσταση έχει η αντιπαράθεση μεταξύ Γαλλίας και Τουρκίας με αφορμή το σατυρικό φορτίο ενός σκίτσου στο περιοδικό Charlie Hebdo, το οποίο παρουσιάζει τον πρόεδρο της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan να σηκώνει την φορεσιά μιας γυναίκας και να φαίνονται γυμνά τα οπίσθια της.
Με αφορμή αυτό το σατυρικό σκίτσο ο πολιτικός λόγος του Τούρκου προέδρου και των αξιωματούχων του πήρε ανεπίτρεπτες και χυδαίες διαστάσεις («είσαστε μπάσταρδοι και γιοί σκύλας» για τους Γάλλους ή σύμφωνα με έκφραση του Τούρκου προέδρου ο Γάλλος πρόεδρος Emmanuel Macron «πρέπει να κάνει ψυχοθεραπεία»). Βέβαια και το σατυρικό σκίτσο διαπερνάται από την χυδαιότητα.
Το πρόβλημα των ανισορροπιών, που προκαλεί ο πρόεδρος της Τουρκίας αποκτά ακόμα πιο επικίνδυνες διαστάσεις από την στάση τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και των ισχυρών γεωπολιτικών «παικτών», όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η Ρωσία και η Κίνα. Το σύνολο των χωρών αυτών κινείται με λογική εθνικού συμφέροντος, χωρίς να προωθούν το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον σε πλανητικό επίπεδο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ειρήνη και την ευημερία των πολιτών χωρίς κοινωνικές και εθνικιστικού χαρακτήρα διακρίσεις.
Ακόμη πιο επικίνδυνο φαινόμενο είναι η εργαλειοποίηση του Ισλάμ από την πολιτική για την διαμόρφωση και επηρεασμό συνειδήσεων, η οποία καταλήγει στη βία και στο μίσος για διαφορετικά σκεπτόμενους πολίτες άλλων κοινωνιών (δολοφονία Γάλλων πολιτών στη Νίκαια).
Μπορεί να δρομολογηθεί άμεσα η αποδραματοποίηση της πραγματικότητας;
Δεν είναι εύκολο, διότι προϋποθέτει ριζικές αλλαγές σε κατεστημένες πρακτικές τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Τα προβλήματα όμως δεν πιέζουν μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά απειλούν να διαλύσουν και την παγκόσμια συνοχή.
Η μεγάλη ένταση των ανισορροπιών σε συνδυασμό με τις απαιτούμενες βαθιές αλλαγές θα αποσταθεροποιήσουν βραχυπρόθεσμα το σύστημα λειτουργίας των κοινωνιών με αποτέλεσμα την πολιτική και οικονομική αστάθεια, διότι θα τεθούν υπό αμφισβήτηση βασικές κοινωνικές αξίες και ο τρόπος ζωής των πολιτών.
Για παράδειγμα θα πρέπει να επαναπροσδιορισθεί το περιεχόμενο της επιδιωκόμενης ευημερίας και οι κοινωνικές στάσεις, που θεωρείται, ότι προσδίδουν νόημα στην ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Συγκεκριμένα θα καταστεί αναγκαίο να εξετασθεί, εάν η σύγχρονη οπτική βίωσης της ευημερίας συμπορεύεται με την ύπαρξη μεγάλων ανισοτήτων τόσο στο εσωτερικό των κοινωνιών όσο και μεταξύ τους.
Επίσης έχει ουσιαστικό περιεχόμενο ως προς το ανθρώπινο συμφέρον η κυρίαρχη κοινωνική οπτική της απόκτησης αναγνωρισιμότητας με την εργαλειοποίηση των πολιτών για την προώθηση του μονοδιάστατου καταναλωτισμού, που διαμορφώνει μια πραγματικότητα με σημείο αναφοράς την λογική της κοινωνίας του θεάματος, η οποία παραπέμπει στα «ανθρωπάκια» του Γαϊτη;
Η αποδραματοποίηση της πραγματικότητας έχει βέβαια πλανητικές διαστάσεις και άπτεται ακόμη και του τρόπου αντιμετώπισης της ανθρώπινης οντότητας γενικότερα για την επίτευξη πολιτικών και άλλων στόχων (π.χ. εργαλειοποίηση της θρησκείας).
Η περίοδος, που διανύει η παγκόσμια κοινότητα, είναι πολύ κρίσιμη για την λήψη αποφάσεων και την πραγματοποίηση αλλαγών, οι οποίες θα προσδώσουν προοπτική στο μέλλον και θα διασφαλίσουν την βιωσιμότητα του ανθρώπου και της βιοποικιλότητας σε συνθήκες αποδραματοποιημένης πραγματικότητας, δηλαδή χωρίς επικίνδυνες ανισορροπίες.
Πηγή: metarithmisi.gr
