Του Γεάδη Γεάδης*
Είναι πρόδηλο ότι η συμφωνία μεταξύ των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της Αυστραλίας (γνωστή ως AUKUS), έχει αλλάξει τα δεδομένα σε παγκόσμιο επίπεδο, μετατοπίζοντας εν μέρει και το γεωπολιτικό ενδιαφέρον. Συνάμα για ακόμα μια φορά, καταδεικνύεται ότι οι ΗΠΑ δεν θα εγκαταλείψουν την παγκόσμια ηγεμονία τόσο εύκολα.
Αναλύοντας την εν λόγω συμφωνία, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην σύναψη στρατιωτικής συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας – Γαλλίας, όπως θα δούμε εν συνεχεία, την οποία οφείλει η Κυπριακή Δημοκρατία να αξιοποιήσει προς όφελός της.
Αναντίρρητα, όμως, επιβεβαιώνεται η ρευστότητα των δεδομένων στην διεθνή σκακιέρα, αφού κάθε διεθνής εξέλιξη, αναλόγως του βεληνεκούς της, επηρεάζει αλυσιδωτά, είτε θετικά είτε αρνητικά, πολλούς άλλους δρώντες σε διάφορα μέρη του πλανήτη.
Η ΤΗΞΗ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Εδώ και δεκαετίες, ο παγωμένος αρκτικός κύκλος ήταν απροσπέλαστος, περιορίζοντας ταυτόχρονα τις οδούς του θαλάσσιου εμπορίου. Σήμερα, η τήξη των πάγων αλλάζει τα δεδομένα, καθώς «επιτρέπει και την πρόσβαση στην εξόρυξη ενεργειακών πόρων που από μόνο του ως γεγονός, δύναται ν’ αλλάξει τις ισορροπίες, αλλά ταυτόχρονα, μετατρέπει τη Ρωσία σε μία τεράστια χερσαία δύναμη με χαρακτηριστικά ναυτικής δύναμης [1]».
Είναι ευκόλως κατανοητό ότι το άνοιγμα μιας νέας οδού, συνεπακόλουθα θα αποδυναμώσει τις υπόλοιπες εμπορικές διαδρομές, όπως συνέβη πρόσφατα με την διώρυγα του Σουέζ, που γειτνιάζει με την Κυπριακή Δημοκρατία.
Συνεπώς, «οι ραγδαίες και σημαντικές αλλαγές στα κλιματολογικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τις γεωπολιτικές ανακατανομές ισχύος [2]», δημιουργούν νέες συνθήκες, όπως πολύ σωστά έχει εντοπίσει προ καιρού ο καθηγητής Γεωπολιτικής Ιωάννης Θ. Μάζης.
Όσα εν συντομία περιγράφονται ανωτέρω, μπορούν να ερμηνεύσουν έως κάποιο βαθμό την κίνηση των ΗΠΑ για την συμφωνία AUKUS.
Την ίδια στιγμή, ας μην ξεχνάμε ότι «τις δύο τελευταίες δεκαετίες, η περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού έγινε ο νέος κινητήριος μοχλός της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης», αφού παράγει «σχεδόν το 40% του παγκόσμιου πλούτου, σύμφωνα με επίσημη γαλλική έκθεση. Επιπλέον, σύμφωνα με το ΔΝΤ, ο Ινδο-Ειρηνικός θα φτάσει να αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 50% του παγκόσμιου ΑΕΠ ως το 2040 και οι αγορές του εκτιμάται ότι θα αντιπροσωπεύουν το 40% της παγκόσμιας κατανάλωσης [3].»
ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ – ΓΑΛΛΙΑΣ
Η Γαλλία, ως η χώρα με την μεγαλύτερη ΑΟΖ ανά το παγκόσμιο[4], επηρεάζεται άμεσα με την εν λόγω συμφωνία (AUKUS), αφού μπορούμε να πούμε ότι ο Ινδο-Ειρηνικός είναι μια «ΑΟΖ» για την Γαλλία. Αξίζει να αναφερθεί ότι «περιλαμβάνει Γάλλους πολίτες, οικονομικές οντότητες, πάνω από 8.000 στρατιώτες και βάσεις όλων των ένοπλων σωμάτων, ενώ στο οικονομικό πεδίο, είναι η δεύτερη περιοχή σε εξαγωγές για την Γαλλία μετά την Ε.Ε. [5]»
Όπως εκτιμά άλλωστε και η Σελιά Μπελάν, ειδική σε θέματα διατλαντικών σχέσεων στο Brookings Institution [6], «η συγκεκριμένη συμφωνία (AUKUS) επέφερε ένα ισχυρό πλήγμα για την Γαλλία», ενώ, εν συνεχεία, αναφέρει ότι «έπειτα από μια τέτοια προσβολή είναι πολύ σημαντικό οι Γάλλοι να επικεντρωθούν στην Ευρώπη».
Τα πιο πάνω γεγονότα συνέβαλαν ή καλύτερα υποβοήθησαν ώστε να οδηγηθούμε στην αναβάθμιση του ρόλου της Γαλλίας στη Μεσόγειο και νομοτελειακά στην εγκαθίδρυση στρατηγικής εταιρικής σχέσης για την συνεργασία στην άμυνα και στην ασφάλεια μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας. Η κίνηση της Ελλάδας να αξιοποιήσει, έστω και με καθυστέρηση, αυτή την διεθνή συγκυρία, είναι εξαιρετικής σημασίας αφού αποτελεί ζήτημα εθνικής επιβίωσης.
Η ΚΥΠΡΟΣ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΕΙΝΕΙ ΑΜΕΤΟΧΗ
Η στρατηγική συμφωνία μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας έφερε ενθουσιασμό και στους Έλληνες της Κύπρου. Η Κυπριακή Δημοκρατία, όμως, δεν πρέπει να παρακολουθεί αμέτοχη τις εξελίξεις, αλλά θα πρέπει να αξιοποιήσει στο έπακρο την εν λόγω συγκυρία και να κινηθεί πάνω στον ίδιο άξονα στρατηγικής, λαμβάνοντας υπόψη τα όσα συμβαίνουν.
Επιβάλλεται να επανασυσταθεί το Δόγμα Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, καθώς και να δημιουργηθεί Ενιαίο Ενεργειακό Δόγμα με την Ελλαδική Κυβέρνηση, το οποίο θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την οριοθέτηση ΑΟΖ και την δημιουργία αγωγού Φυσικού Αερίου (EastMed) μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου, απομονώνοντας τοιουτοτρόπως την Τουρκία από το ενεργειακό παιχνίδι στην περιοχή.
Για την Γαλλική Δημοκρατία η Κύπρος είναι εξέχουσας γεωπολιτικής σημασίας, αφού σχετίζεται άμεσα με την ισχυροποίηση της παρουσίας της στην Ανατολική Μεσόγειο και επηρεάζει άμεσα τα οικονομικά της συμφέροντα. Ενδεικτικά υπενθυμίζεται η δραστηριοποίηση της γαλλικής TOTAL σε θαλασσοτεμάχια της κυπριακής ΑΟΖ.
Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο κ. Μάζης, «η Γαλλία είναι αρκετά μακράν από την Αν. Μεσόγειο και λόγω αυτού οι επιτελείς της θα πρέπει να σχεδιάζουν με πρόβλεψη άνω της μιας εβδομάδος. Ουσιαστικά, το μοναδικό στοιχείο το εξασφαλίζον την παρουσίαν της Γαλλίας εις την Αν. Μεσόγειον είναι το αεροπλανοφόρον της (Charle de Gaulle), το οποίον όμως είναι έν και μοναδικόν με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η Γαλλία συνεπώς, κατά τις περιόδους όπου το αεροπλανοφόρον της ευρίσκεται εκτός υπηρεσίας, δεν δύναται να διεξαγάγει επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακος εις την Αν. Μεσόγειον [7]».
Ως εκ τούτου, «Δεδομένου του Στρατηγικού Ενδιαφέροντος της Γαλλίας δια την Αν. Μεσόγειον, την μόνη βραχυπρόθεσμον και υλοποιήσιμον λύσιν αποτελεί η σύναψις συμφωνίας με την Κυπριακή Δημοκρατία προκειμένου Γαλλικές Ένοπλες Δυνάμεις να ευρίσκονται μονίμως στο έδαφος αυτής. Η οικονομικοτέρα λύσις, θα ήτο η δημιουργία μιας Task Force ανάλογη με αυτές που διατηρεί η Γαλλία στο Τσαντ, η οποία να περιλαμβάνει στρατεύματα και από τους τρεις κλάδους (Στρατό, Αεροπορία, Ναυτικό) [8]».
Εν συνεχεία, τεκμηριώνοντας την εισήγησή του παραθέτει συγκεκριμένες προτάσεις με διαθέσιμες εγκαταστάσεις στην Κυπριακή Δημοκρατία, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για το σκοπό αυτό, όπως:
-Η Αεροπορική Βάση Ανδρέας Παπανδρέου (ΑΒΑΠ) στην Πάφο, η οποία είναι ΝΑΤΟικών προδιαγραφών.
-Το Διεθνές Αεροδρόμιο Λάρνακας, το οποίο είναι πολιτικού τύπου.
-Το Λιμάνι της Λεμεσού, στο οποίο αγκυροβολούν περιοδικώς γαλλικά πλοία (και έχει την δυνατότητα υποστηρίξεως και του αεροπλανοφόρου).
-Το λιμάνι της Λάρνακας, το οποίο έχει δυνατότητα να φιλοξενήσει μεγάλα πλοία του γαλλικού ναυτικού.
-Η ναυτική βάση στο Μαρί.
Η δημιουργία στρατιωτικής συμμαχίας και γαλλικών βάσεων στην Κύπρο, «δημιουργεί ένα δίκτυο προβολής ισχύος στο σύμπλοκο Ανατολική Μεσόγειος – Μέση Ανατολή – Σουέζ – Κέρας της Αφρικής λόγω γεωγραφίας [9]».
Όλες οι πιο πάνω προτάσεις, είτε μεμονωμένες είτε σε συνδυασμό, έχουν και πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, τα οποία αναλύονται στο σχετικό άρθρο της «Κυριακάτικης Δημοκρατίας». Ένα από τα κυριότερα εμπόδια που εντοπίζονται είναι η παρεμβολή των βρετανικών βάσεων στην Κύπρο.
ΒΡΕΤΑΝΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ
Σύμφωνα με την Συνθήκη Εγκαθιδρύσεως της Κυπριακής Δημοκρατίας που υπογράφηκε στις 16 Αυγούστου 1960, οι περιοχές Βάσης Ακρωτηρίου και Βάσης Δεκέλειας, παραμένουν υπό την κυριαρχία του Ηνωμένου Βασιλείου [10], με την Δημοκρατία να τους αναγνωρίζει δικαιώματα και να τους διασφαλίζει την αποτελεσματική λειτουργία τους, σύμφωνα με τα παραρτήματα της Συνθήκης.
Οι βάσεις αυτές, που ονομάζονται χαρακτηριστικά «κυρίαρχες βάσεις» (Sovereign Bases), «καταργούν ουσιαστικά την άσκηση κυριαρχίας της Κυπριακής Δημοκρατίας σε μέρος του εδάφους της [11]», ως εκ τούτου αποδεικνύεται ότι «αποτελεί ένα από τα χειρότερα κατάλοιπα της αποικιοκρατίας [12]».
Δεδομένου ότι «η αποαποικιοποίηση της Κύπρου δεν συντελέστηκε ολοκληρωτικώς, και η Αρχή της Αυτοδιάθεσης δεν εφαρμόστηκε πλήρως [13]» η εκάστοτε κυπριακή κυβέρνηση κληρονόμησε ένα οφειλόμενο χρέος προς τον κυπριακό ελληνισμό να εξαλείψει παντελώς κάθε κατάλοιπο της βρετανικής αποικιοκρατίας, που μόνο δεινά και μια κουτσουρεμένη ανεξαρτησία έφερε στο νησί.
Υπάρχει μια σειρά από ευνοϊκές συνθήκες που μπορούν να αξιοποιηθούν από την πλευρά της Κύπρου, ώστε να επιτευχθεί η αποχώρηση των βάσεων. Πιο συγκεκριμένα:
– Το Brexit. Η συμφωνία αποχώρησης του Ηνωμένου Βασιλείοιυ από την ΕΕ, που τέθηκε σε ισχύ τα μεσάνυχτα της 31ης Ιανουαρίου 2020 [14], μετατρέπει την Βρετανία σε τρίτη χώρα, αφού δεν είναι πλέον κράτος-μέλος της ΕΕ.
– Η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου του Ηνωμένου Βασιλείου. Το νομικό στάτους της περιοχής των Βάσεων συζητήθηκε και εν πολλοίς ξεκαθαρίστηκε στις 30 Ιουλίου 2018 από το Ανώτατο Δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου και πιο συγκεκριμένα με την υπόθεση «Οn the application of Tag Eldin Ramadan Bashir and others v Secretary of State for the Home Department». «To Δικαστήριο έκρινε ότι η ανεξαρτητοποίηση της Κύπρου, η οποία όσον αφορά την βρετανική έννομη τάξη έγινε με τον Cyprus Act του 1960, δεν μετέβαλλε το πολιτικό καθεστώς των βάσεων, οι οποίες παρέμειναν αποικίες, σε αντίθεση με το υπόλοιπο 97% του νησιού το οποίο ανεξαρτητοποιήθηκε [15]». Ως εκ τούτου, χαρακτηρίζει αποικία τις Περιοχές Κυρίαρχων Βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλιας, αφού αποτελούν μια περιοχή αποκλειστικής και πλήρους κυριαρχίας της Μεγάλης Βρετανίας αφενός και υπόλειμμα της παλαιάς βρετανικής αποικίας στην Κύπρο, αφετέρου.
– Οι αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Επανειλημμένες αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ ρητά αναφέρουν ότι τα λεγόμενα δικαιώματα ή προνόμια πρώην αποικιοκρατικών δυνάμεων σε πρώην αποικίες, ως κατάλοιπα αποικισμού [16] (Vestiges of colonialism) και συνεπώς παράνομα.
– Η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Στις 25 Φεβρουαρίου 2019, το Διεθνές Δικαστήριο, αναφορικά με το αρχιπέλαγος Chagos, αποφάνθηκε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο έχει υποχρέωση, το συντομότερο δυνατό, να θέσει τέρμα στην παρουσία των βάσεων στον Άγιο Μαυρίκιο.
Η συγκεκριμένη περίπτωση ενδιαφέρει την Κύπρο, καθώς υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες και χρήσιμα ευρήματα, αφού «δεν υπήρξε κανένα δημοψήφισμα αλλά μόνο συγκατάθεση της τότε κυβέρνησης μετά από εξωγενείς πιέσεις και πάντα με το “καρότο” της ανεξαρτησίας [17]». Την ίδια στιγμή, διασαφηνίζει «πλήρως και πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η Αρχή της Αυτοδιάθεσης των Λαών συνιστά μια υποχρέωση erga omnes [18]» δηλαδή έναντι πάντων. Τουτέστιν, «κάθε κράτος, κάθε διεθνής οργανισμός και διεθνής κοινότητα στο σύνολο της, έχει δικαίωμα να απαιτεί την τήρησή τους [19]».
Για να επανέλθουμε, όμως, στην εν λόγω απόφαση, το Δικαστήριο έκρινε ότι η συναίνεση θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω δημοψηφίσματος πριν από την λήψη της απόφασης [20]. «Κατ’ αυτόν τον τρόπο το Δικαστήριο κατέληξε στο ότι η διαδικασία αποαποικιοποίησης του Μαυρικίου δεν ολοκληρώθηκε σύννομα καθώς παραβίαζε την αρχή της Αυτοδιάθεσης των Λαών [21]».
Συνοψίζοντας, λοιπόν, διαφαίνεται ότι η Κυπριακή Δημοκρατία μπορεί να προσθέσει όπλα στην φαρέτρα της, γεγονός που θα βοηθήσει να απαλλαγεί από την παρουσία των Βρετανικών Βάσεων, φτάνει να υπάρχει η ανάλογη πολιτική βούληση.
Για όσους τυχόν εκφράσουν ανησυχίες για μια τέτοια κίνηση, υπενθυμίζεται η διαχρονικά εχθρική και συνάμα υπονομευτική στάση των Βρετανών, έναντι των δικαίων του ελληνισμού. Ως εκ τούτου, η Κύπρος δεν έχει να χάσει κάποιο σύμμαχο ή κάποια φίλα προσκείμενη χώρα.
ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΣΥΜΜΑΧΙΑ
Η αποχώρηση των αποικιοκρατικών βάσεων από την Κύπρο, ανοίγει παράθυρο ευκαιρίας για την Κυπριακή Δημοκρατία, το οποίο μπορεί να αξιοποιήσει στον βέλτιστο βαθμό.
Πιο συγκεκριμένα, αφού τα εδάφη που κατέχουν οι Βρετανοί περιέλθουν στην κυριότητα της νομίμου διοικήσεως, δηλαδή της Κυπριακής Δημοκρατίας, σε δεύτερο χρόνο οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις μπορούν να παραχωρηθούν για σκοπούς στρατιωτικής συμμαχίας με την Γαλλία.
Η προαναφερόμενη εισήγηση μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει προέκταση της υφιστάμενης συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας. Επιπλέον, αποτελεί μια εξέλιξη που θα δει με θετικό μάτι η Γαλλική Δημοκρατία, αφού είναι γνωστό το ενδιαφέρον της για την Ανατολική Μεσόγειο, καθώς και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.
Στο πλαίσιο της πιο πάνω στρατιωτικής συμφωνίας, η Κυπριακή Δημοκρατία για να εκμισθώσει την περιοχή των στρατιωτικών βάσεων στην Γαλλική Δημοκρατία, μπορεί σε αντάλλαγμα να ζητήσει την παραχώρηση στρατιωτικού εξοπλισμού, όπως φρεγάτες [FDI HN (γνωστές και ως Belh@rra)], κορβέτες (Gowind), μαχητικά αεροσκάφη (Rafale), που θα αναβαθμίσουν την στρατιωτική της αποτρεπτική ισχύ και ικανότητα. Την ίδια στιγμή, η συμφωνία μπορεί να προβλέπει και «ρήτρα αμοιβαίας αμυντικής βοήθειας» εάν διαπιστωθεί επίθεση κατά της κυριαρχίας της από άλλη χώρα.
Υπογραμμίζεται, όμως, ότι όλα τα προαναφερόμενα προϋποθέτουν ότι η κυβέρνηση και η πολιτική ηγεσία θα εγκαταλείψουν τα φοβικά σύνδρομα, χαράζοντας επιτέλους εθνική στρατηγική αποτροπής.
Οι πιο πάνω κινήσεις δεν αναβαθμίζουν απλώς την Κυπριακή Δημοκρατία, αλλά ανατρέπουν το ισοζύγιο δυνάμεων και η «μικρή» Κύπρος μετατρέπεται σε έναν σημαντικό δρώντα στην Ανατολική Μεσόγειο που, σε συνδυασμό με το προδιαγραφόμενο πλούσιο ενεργειακό μέλλον, μπορεί να ορθώσει ανάστημα και επιτέλους να διεκδικήσει τα αυτονόητα και αναφαίρετα δίκαια του κυπριακού ελληνισμού και κυρίως την απελευθέρωση.
*Πολιτικός Επιστήμων
Παραπομπές:
[1] Ηλίας Χατζηκουμής, Η Τήξη των Πάγων του Αρκτικού Κύκλου και οι Επιπτώσεις της στην Γεωπολιτική Ισορροπία Δυνάμεων, 15 Απριλίου 2021 – https://infognomonpolitics.gr/2021/04/i-tixi-ton-pagon-tou-arktikou-kykl…
[2] Ιωάννης Μάζης, Γεωπολιτική πραγματικότητα στο δίπολο Ελλάδος – Κύπρου, 2014
[3] Νίκος Βασιλόπουλος, AUKUS: Κινήσεις σκακιέρας από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, 20 Σεπτεμβρίου 2021 – https://www.insider.gr/politiki/190187/aukus-kiniseis-skakieras-apo-ti-g…
[4] World Atlas, Countries With The Largest Exclusive Economic Zones, 29 Ιουνίου 2018 – https://www.worldatlas.com/articles/countries-with-the-largest-exclusive…
[5] Νίκος Βασιλόπουλος, AUKUS: Κινήσεις σκακιέρας από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, 20 Σεπτεμβρίου 2021 – https://www.insider.gr/politiki/190187/aukus-kiniseis-skakieras-apo-ti-g…
[6] AUKUS: Το επικίνδυνο στοίχημα της Γαλλίας μετά τη μετωπική με ΗΠΑ και Αυστραλία, Εφημερίδα «Καθημερινή», 20 Σεπτεμβρίου 2021 – https://www.kathimerini.gr/world/561505300/gallia-to-epikindyno-stoichim…
[7] Ιωάννης Μάζης, Εγκατάσταση Γαλλικών Δυνάμεων στην Κύπρο, Εφημερίδα «Κυριακάτικη Δημοκρατία», Ιούλιος 2021
[8] ο.π.
[9] ο.π.
[10] Ιωσήφ Σ. Ιωσήφ, Κυπριακό Πρόβλημα και Διεθνής Πολιτική, 2000
[11] Εμμανουήλ Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, 2019
[12] ο.π.
[13] Πασχάλης Χατζόπουλος, Η νομιμότητα των Βρετανικών βάσεων στην Κύπρο σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο της αυτοδιάθεσης των Λαών, 2019 – https://repo.lib.duth.gr/jspui/bitstream/123456789/13479/1/ChatzopoulosP…
[14] Επίσημος ιστότοπος του Συμβουλίου της ΕΕ και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου, 20 Οκτωβρίου 2020 – https://www.consilium.europa.eu/el/policies/eu-uk-after-referendum/#
[15] Πασχάλης Χατζόπουλος, Η νομιμότητα των Βρετανικών βάσεων στην Κύπρο σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο της αυτοδιάθεσης των Λαών, 2019 – https://repo.lib.duth.gr/jspui/bitstream/123456789/13479/1/ChatzopoulosP…
[16] Γιαννάκης Ομήρου, Η στάση μας έναντι της Βρετανίας, Εφημερίδα Σημερινή, 2 Φεβρουαρίου 2019 – https://simerini.sigmalive.com/article/2019/2/2/e-stase-mas-enanti-tes-b…
[17] Πασχάλης Χατζόπουλος, Η νομιμότητα των Βρετανικών βάσεων στην Κύπρο σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο της αυτοδιάθεσης των Λαών, 2019 – https://repo.lib.duth.gr/jspui/bitstream/123456789/13479/1/ChatzopoulosP…
[18] ο.π.
[19] Εμμανουήλ Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, 2019
[20] American Society of International Law, The Chagos Advisory Opinion and the Decolonization of Mauritius, 2019 – https://www.asil.org/insights/volume/23/issue/2/chagos-advisory-opinion-…
[21] Πασχάλης Χατζόπουλος, Η νομιμότητα των Βρετανικών βάσεων στην Κύπρο σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο της αυτοδιάθεσης των Λαών, 15 Απριλίου 2019 – https://repo.lib.duth.gr/jspui/bitstream/123456789/13479/1/ChatzopoulosP…
Πηγή: foreignaffairs.gr
, έχει αλλάξει τα δεδομένα σε παγκόσμιο επίπεδο){kind=link}