To «Τέλος της Ιστορίας» του Αμερικανού πολιτικού επιστήμονα Φράνσις Φουκουγιάμα κυκλοφόρησε ως εκτενές άρθρο το 1989, λίγoυς μήνες πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, με κεντρικό επιχείρημα ότι οι Δυτικές ιδέες και οικονομικές πρακτικές μαζί με τη Δυτικού τύπου Δημοκρατία θα επικρατήσουν σε παγκόσμιο επίπεδο, επιφέροντας σταδιακά το τέλος της πολυτάραχης συγκρουσιακής ιστορίας του κόσμου, σε έναν πλανήτη οικονομικά και ιδεολογικά διασυνδεδεμένο. Το περίπου ομότιτλο βιβλίο κυκλοφόρησε το 1992, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, με πολύ μεγάλη επιτυχία και σημαντική επιρροή στις δυτικές «ελίτ» της οικονομίας και της πολιτικής.
Ένα χρόνο αργότερα, όμως, το 1993, κυκλοφόρησε ένα άρθρο του επίσης Αμερικανού πολιτικού επιστήμονα Σάμιουελ Χάντιγκτον, με τίτλο «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών», το οποίο επίσης έμελλε να μετατραπεί σε best seller βιβλίο, αποτελώντας στην ουσία τον ιδεολογικό αντίποδα του Φουκουγιάμα, αλλά και τον έτερο πόλο έλξης των δυτικών «ελίτ».
Σήμερα, μετά τα όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία και αποτελούν τη θρυαλλίδα μιας ολοένα και περισσότερο ανοικτής σύγκρουσης μεταξύ Δύσης (με επίκεντρο τις ΗΠΑ) και Ανατολής (με τη Ρωσία σε πρώτο πλάνο και την ισχυρότερη Κίνα, σε δεύτερο), είναι φανερό ότι για το προσεχές μέλλον, η προσέγγιση του Χάντιγκτον, απεικονίζει περισσότερο την πραγματικότητα και όσα ενδεχομένως πρόκειται να συμβούν τα επόμενα χρόνια.
Αυτό δεν αποκλείει στο απώτερο μέλλον να δικαιωθεί ο Φουκουγιάμα, πλην όμως, όπως επισήμανε σκωπτικά και ο μεγάλος οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς, «σε μακροχρόνιο ορίζοντα θα έχουμε πεθάνει όλοι»…
Σημειώστε επίσης ότι μόλις τον Μάρτιο του 2022 (αφού δηλαδή είχε ξεκινήσει η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία), ο ίδιος ο Φουκουγιάμα έκανε μια πολύ σημαντική δήλωση, τονίζοντας ότι ο «χειρότερος εφιάλτης» του είναι ένας κόσμος στον οποίο η Κίνα υποστηρίζει τη Ρωσία στην ουκρανική εισβολή και η Ρωσία την Κίνα, σε μια κινεζική εισβολή στην Ταϊβάν. Εάν συμβεί κάτι τέτοιο και επιτύχει, είπε ο ίδιος, «τότε θα ζούμε σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από αυτές τις μη δημοκρατικές δυνάμεις. Εάν οι ΗΠΑ και οι υπόλοιπες χώρες της Δύσης δεν μπορέσουν να εμποδίσουν κάτι τέτοιο, τότε πραγματικά θα είναι το τέλος του Τέλους της Ιστορίας».
Τα προφητικά αποσπάσματα του Σάμιουελ Χάντιγκτον
Ίσως πιο ενδιαφέροντα, όμως, δεδομένης της συγκυρίας, είναι τα όσα υποστήριζε ο Σάμιουελ Χάντιγκτον πριν από σχεδόν 30 χρόνια, προβλέποντας σε σημαντικό βαθμό όχι μόνο το φαινόμενο του ισλαμικού φονταμενταλισμού, που κυριάρχησε στις διεθνείς εξελίξεις τα προηγούμενα χρόνια, αλλά και όσα συμβαίνουν σήμερα.
Ο υπογράφων υποστήριξε σχετικά πρόσφατα ότι τα γεγονότα στην Ουκρανία πιθανώς αποτελούν την αρχή ενός νέου Παγκόσμιου Πόλεμου, αλλά και ότι στην ουσία μιλάμε για μια αναμέτρηση πολύ ευρύτερη της Ουκρανίας, ανάμεσα στη Δύση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και στον διεθνή «αυταρχισμό».
Ο Αμερικανός, θυμίζουμε, Χάντιγκτον κινείται βαθύτερα και σκιαγραφεί, σχεδόν 30 χρόνια νωρίτερα, καταστάσεις, αντιλήψεις και φιλοδοξίες, άρρηκτα δεμένες με τις πολιτισμικές διαφορές, ενώ χωρίς να μασά τα λόγια του περιγράφει το διεθνές τοπίο (την περίφημη πλέον «διεθνή τάξη που στηρίζεται σε κανόνες», ή rules based international order), με έναν τρόπο που εξηγεί την απόπειρα κατεδάφισής του.
Όσοι θέλουν να διαβάσουν το πλήρες κείμενο του περίφημου άρθρου του Χάντιγκτον, τo 1993, μπορούν να το βρουν εδώ, στο Foreign Affairs, παρακάτω όμως παρατίθενται ορισμένα αποσπάσματα, άκρως ενδιαφέροντα υπό το φως της σημερινής συγκυρίας, μαζί με σύντομο σχολιασμό τους.
Η Σύγκρουση των Πολιτισμών στη νέα εποχή
«Υπόθεσή μου είναι ότι η κύρια πηγή των συγκρούσεων σε αυτόν τον νέο κόσμο δεν θα είναι πρωτίστως ιδεολογική ή οικονομική. Η κυρίαρχη πηγή σύγκρουσης και οι μεγάλες διαιρέσεις της ανθρωπότητας θα σχετίζονται με τις πολιτισμικές διαφορές. Τα εθνικά κράτη θα παραμείνουν οι πιο ισχυροί παράγοντες στις παγκόσμιες σχέσεις, αλλά οι κύριες αντιπαραθέσεις στην παγκόσμια πολιτική θα συμβούν μεταξύ εθνών και διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων. Η σύγκρουση των πολιτισμών θα κυριαρχήσει στην παγκόσμια πολιτική. Τα ρήγματα μεταξύ των πολιτισμών θα είναι οι γραμμές μάχης του μέλλοντος.
Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η διεθνής πολιτική βγαίνει από τη δυτική της φάση και στο επίκεντρό της έρχεται η αλληλεπίδραση δυτικών – μη δυτικών πολιτισμών και η αλληλεπίδραση μεταξύ περισσότερων μη δυτικών πολιτισμών. Στην πολιτική των πολιτισμών, οι λαοί και οι κυβερνήσεις των μη δυτικών πολιτισμών δεν μετέχουν πλέον στην ιστορία ως αντικείμενα-στόχοι της δυτικής αποικιοκρατίας, αλλά ανέρχονται στο επίπεδο της Δύσης ως υποκινητές και διαμορφωτές της ιστορίας».
ΣΗΜ.: Στο σημείο αυτό ο Χάντιγκτον εμφανίζεται να έχει προβλέψει την ολοένα και αυξανόμενη επιρροή των μεγάλων αναδυόμενων δυνάμεων, όχι απλώς της Κίνας, αλλά και της Ινδίας, της Βραζιλίας, καθώς επίσης και τη συνεχώς αυξανόμενη αντίδραση περιφερειακών «παικτών» στα κελεύσματα της δυτικής επικυριαρχίας, που ολοένα μειώνεται.
«Στην πρώην Σοβιετική Ένωση, οι κομμουνιστές μπορούν να γίνουν δημοκράτες, οι πλούσιοι μπορούν να γίνουν φτωχοί και οι φτωχοί πλούσιοι, αλλά οι Ρώσοι δεν μπορούν να γίνουν Εσθονοί και οι Αζέροι δεν μπορούν να γίνουν Αρμένιοι. Στις ταξικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, το βασικό ερώτημα ήταν “με ποιους είσαι;” -οι άνθρωποι μπορούσαν να διαλέγουν πλευρά και το έκαναν. Στις συγκρούσεις μεταξύ των πολιτισμών, το ερώτημα είναι “Τι είσαι;”. Αυτό είναι κάτι δεδομένο που δεν μπορεί να αλλάξει.
Κι όπως γνωρίζουμε, από τη Βοσνία και τον Καύκασο έως το Σουδάν, η λάθος απάντηση σε αυτή την ερώτηση μπορεί να σημαίνει μια σφαίρα στο κεφάλι. Ακόμη περισσότερο από την εθνικότητα, η θρησκεία κάνει έντονες και αποκλειστικές διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι μισός Γάλλος και μισός Άραβας και ταυτόχρονα ακόμη και πολίτης δύο χωρών. Είναι πιο δύσκολο να είσαι μισός καθολικός χριστιανός και μισός μουσουλμάνος».
ΣΗΜ.: Εμείς στη Δύση μπορεί να αντιμετωπίζουμε την τρέχουσα σύγκρουση στην Ουκρανία ως μια διαμάχη συμφερόντων ή ως ρωσικό ιμπεριαλισμό, ωστόσο είναι σαφές ότι ήδη από το 2013-2014 υπάρχει μια ενεργός σύγκρουση Δύσης και Ανατολής που αφορά όχι μόνο τον τρόπο διακυβέρνησης της Ουκρανίας και το μέλλον της, αλλά και μια καθαρά πολιτισμική σύγκρουση «σφαιρών επιρροής», μια σύγκρουση ανάμεσα στα ρωσόφωνα στοιχεία που ασπάζονται και την αντίστοιχη παράδοση (ποιος ξεχνά ότι το Κίεβο υπήρξε η κοιτίδα του ρωσικού έθνους;), με επίκεντρο την Ανατολική Ουκρανία, και στο έντονα εθνικιστικό στοιχείο της Δυτικής Ουκρανίας, με αντιρωσικές ρίζες που πηγαίνουν πίσω πολύ πριν κι από τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε ό,τι αφορά δε τους Ρώσους, είναι γνωστή η άποψη που προβάλλουν διεθνώς αλλά και στο εσωτερικό, περί προσπάθειας της Δύσης να καθυποτάξει το ρωσικό πολιτισμικό στοιχείο, εντός και εκτός Ρωσίας, μειώνοντας την ισχύ του και «δυτικοποιώντας το».
Η αμφισβήτηση της Δυτικής «παγκόσμιας διοίκησης»
«Τα παγκόσμια πολιτικά ζητήματα και τα θέματα ασφάλειας επιλύονται ουσιαστικά από ένα διευθυντήριο των Ηνωμένων Πολιτειών, της Βρετανίας και της Γαλλίας, ενώ τα παγκόσμια οικονομικά ζητήματα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Τα κράτη αυτά διατηρούν εξαιρετικά στενές σχέσεις μεταξύ τους, αποκλείοντας τις μικρότερες και σε μεγάλο βαθμό μη δυτικές χώρες. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και οι οποίες αντικατοπτρίζουν τα συμφέροντα της Δύσης παρουσιάζονται στον κόσμο ως ανακλαστήρες των επιθυμιών της παγκόσμιας κοινότητας. Η ίδια η φράση “η παγκόσμια κοινότητα” έχει γίνει το ευφημιστικό συλλογικό ουσιαστικό (αντικαθιστώντας το “Ελεύθερος Κόσμος” του Ψυχρού Πολέμου), για να προσδώσει παγκόσμια νομιμοποίηση σε ενέργειες που αντανακλούν τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων δυτικών δυνάμεων.
Η Δύση ουσιαστικά χρησιμοποιεί διεθνείς θεσμούς, στρατιωτική δύναμη και οικονομικούς πόρους για να διοικήσει τον κόσμο με τρόπους που θα συντηρήσουν τη δυτική κυριαρχία, θα προστατεύσουν τα δυτικά συμφέροντα και θα προωθήσουν τις δυτικές πολιτικές και οικονομικές αξίες.
Αυτός τουλάχιστον είναι ο τρόπος με τον οποίο οι μη Δυτικοί βλέπουν τον νέο κόσμο και υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό αλήθειας στην άποψή τους».
ΣΗΜ.: Είναι εντυπωσιακό ότι 30 χρόνια αργότερα, αυτή ακριβώς είναι η κεντρική επιχειρηματολογία Κίνας και Ρωσίας για το πώς λειτουργεί σήμερα ο κόσμος, κατά την αιτιολόγηση της απαίτησής τους να καταστεί πιο «πολυπολικός», αλλά και της ίδιας της Ρωσίας με κύριο εκφραστή τον υπουργό Εξωτερικών Λαβρόφ, που ισχυρίζεται ξεκάθαρα ότι οι ΗΠΑ (με τη συναίνεση των λοιπών δυνάμεων της Δύσης) επιχειρούν να αντικαταστήσουν τον καταστατικό χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και τις διαδικασίες του ΟΗΕ, με το “rules based international order”, όπου τoυς κανόνες καθορίζει αποκλειστικά η Δύση.
Η σχετική σημασία των δυτικών αξιών στον υπόλοιπο κόσμο
«Σε ένα πρώτο, αλλά επιφανειακό, επίπεδο, μεγάλο μέρος της δυτικής κουλτούρας έχει πράγματι διαποτίσει τον υπόλοιπο κόσμο. Σε πιο δομικό επίπεδο, ωστόσο, οι δυτικές αντιλήψεις διαφέρουν θεμελιωδώς από εκείνες που επικρατούν σε άλλους πολιτισμούς. Οι δυτικές ιδέες του ατομικισμού, του φιλελευθερισμού, του συνταγματισμού, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ισότητας, της ελευθερίας, του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας, των ελεύθερων αγορών, του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους, συχνά έχουν μικρή απήχηση στους ισλαμικούς, κομφουκιανούς, ιαπωνικούς, ινδουιστικούς, βουδιστικούς ή ορθόδοξους πολιτισμούς .
Οι δυτικές προσπάθειες για διάδοση τέτοιων ιδεών παράγουν αντίθετα μια αντίδραση ενάντια στον “ιμπεριαλισμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων” και μια επιβεβαίωση των αυτόχθονων αξιών, όπως φαίνεται στην υποστήριξη του θρησκευτικού φονταμενταλισμού από τη νεότερη γενιά σε περιπτώσεις μη δυτικών πολιτισμών.
Η ίδια η ιδέα ότι θα μπορούσε να υπάρξει ένας “καθολικός πολιτισμός” είναι μια δυτική άποψη, που έρχεται σε άμεση αντίθεση με την ιδιαιτερότητα των περισσότερων ασιατικών κοινωνιών και την έμφαση που δίνουν σε ό,τι διακρίνει έναν λαό από τον άλλο. Πράγματι, ο συγγραφέας μιας ανασκόπησης 100 συγκριτικών μελετών για τις αξίες σε διαφορετικές κοινωνίες κατέληξε στο συμπέρασμα ότι “οι αξίες που είναι πιο σημαντικές στη Δύση είναι λιγότερο σημαντικές παγκοσμίως”».
ΣΗΜ.: Προφανώς δεν είναι τυχαίο ότι στο κοινό μανιφέστο των ηγετών Ρωσίας – Κίνας, μόλις 20 μέρες πριν τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, μεταξύ άλλων γίνεται ξεκάθαρη αναφορά σε κατάχρηση των δημοκρατικών αξιών και προσχηματική χρήση των ανθρώπινων δικαιωμάτων από τη Δύση και τις ΗΠΑ, προκειμένου να γίνονται παρεμβάσεις στο εσωτερικό κυρίαρχων κρατών. Γι’ αυτό και «οι δύο πλευρές καλούν τη διεθνή κοινότητα να σεβαστεί την πολιτιστική και πολιτισμική πολυμορφία και τα δικαιώματα των λαών διαφορετικών χωρών στην αυτοδιάθεση».
«Ο κεντρικός άξονας της παγκόσμιας πολιτικής στο μέλλον είναι πιθανό να είναι, όπως λέει ο Kishore Mahbubani, η σύγκρουση μεταξύ “της Δύσης και των Υπόλοιπων” και οι αντιδράσεις των μη δυτικών πολιτισμών στη δυτική ισχύ και τις δυτικές αξίες».
ΣΗΜ.: Όπως τονίζει ο Χάντιγκτον, οι αντιδράσεις αυτές μπορούν να εκδηλωθούν με τρεις τρόπους. Με την απομόνωση από το διεθνές σύστημα που έχει υψηλότατα κόστη (χαρακτηριστικότερο παράδειγμα σήμερα η Βόρεια Κορέα), με την αποδοχή των δυτικών αξιών (ίσως χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η Ιαπωνία), ενώ η τρίτη εναλλακτική (με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Κίνα) «είναι να προσπαθήσουν να “ισορροπήσουν” τη Δύση, αναπτύσσοντας οικονομική και στρατιωτική ισχύ και να συνεργαστούν με άλλες μη δυτικές κοινωνίες ενάντια στη Δύση, διατηρώντας παράλληλα τις δικές τους αξίες και τους θεσμούς. Εν ολίγοις: να εκσυγχρονιστούν αλλά όχι να δυτικοποιηθούν».
Η αλλαγή στις ισορροπίες δυνάμεων
«Οι μη δυτικοί πολιτισμοί θα συνεχίσουν να προσπαθούν να αποκτήσουν πλούτο, τεχνολογία, δεξιότητες, μηχανές και όπλα που αποτελούν κομμάτι της σύγχρονης ταυτότητας. Θα προσπαθήσουν επίσης να συμφιλιώσουν αυτόν τον νεωτερισμό με τον παραδοσιακό πολιτισμό και τις αξίες τους.
Η οικονομική και στρατιωτική τους ισχύς σε σχέση με τη Δύση θα αυξηθεί. Ως εκ τούτου, η Δύση θα πρέπει όλο και περισσότερο να λάβει υπόψη της αυτούς τους μη δυτικούς σύγχρονους πολιτισμούς, των οποίων η ισχύς πλησιάζει τη δική της, και των οποίων οι αξίες και τα συμφέροντα διαφέρουν σημαντικά από τα δυτικά.
Αυτό θα απαιτήσει από τη Δύση να διατηρήσει την οικονομική και στρατιωτική ισχύ, που είναι απαραίτητη για την προστασία των συμφερόντων της σε σχέση με αυτούς τους πολιτισμούς».
ΣΗΜ.: Περίπου 30 χρόνια από τότε που εξέφρασε τις απόψεις του ο Χάντιγκτον, είναι σαφές, με κύρια παραδείγματα τη Ρωσία και την Κίνα, που δημιούργησαν, ενέπνευσαν και εδραίωσαν τα φαινόμενα του «κρατικοκεντρικού καπιταλισμού» και της «αυταρχικής δημοκρατίας», ότι οι μεγάλες μη δυτικές δυνάμεις έκαναν ακριβώς αυτό που προέβλεψε. Δεν είναι όμως καθόλου σίγουρο ότι η Δύση έκανε όσα έπρεπε για να διασφαλίσει τη θέση της στο παγκόσμιο στερέωμα, στρατιωτικά, πολιτικά και οικονομικά. Θέση που πλέον αμφισβητείται ευθέως από τη Ρωσία και περισσότερο υπόγεια προς το παρόν, από την Κίνα.
Η μόνη εναλλακτική που -ίσως- αποτρέψει τη σύγκρουση
«Ωστόσο, θα απαιτήσει επίσης από τη Δύση να αναπτύξει μια βαθύτερη κατανόηση των βασικών θρησκευτικών και φιλοσοφικών παραδοχών που κρύβονται πίσω από άλλους πολιτισμούς και των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι σε αυτούς τους πολιτισμούς βλέπουν τα συμφέροντά τους.
Θα απαιτήσει προσπάθεια ώστε να εντοπιστούν κοινά στοιχεία μεταξύ δυτικών και άλλων πολιτισμών. Στο μέλλον, δεν θα υπάρχει παγκόσμιος πολιτισμός, αλλά αντίθετα ένας κόσμος διαφορετικών πολιτισμών, ο καθένας από τους οποίους θα πρέπει να μάθει να συνυπάρχει με τους άλλους».
ΣΗΜ.: Η τρέχουσα συγκυρία δεν επιτρέπει ιδιαίτερη αισιοδοξία για την πραγματοποίηση αυτής της θετικής παραίνεσης του Χάντιγκτον. Πέρασαν δεκαετίες κατά τη διάρκεια των οποίων η Δύση, πάντα με πρωταγωνιστή τις Ηνωμένες Πολιτείες, δοκίμασε να κάνει «εξαγωγή» των δυτικών προτύπων στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία, καταγράφοντας απανωτές αποτυχίες. Είτε επρόκειτο για το Ιράκ, είτε για τα κινήματα της «Αραβικής Άνοιξης», είτε για την ανατροπή του Καντάφι στη Λιβύη, έως και την ταπεινωτικά άτακτη αποχώρηση των Αμερικανών το προηγούμενο έτος από το Αφγανιστάν.
Τρισεκατομμύρια δαπανήθηκαν, αυτό που απέμεινε όμως, σε όλες τις περιπτώσεις, ήταν «αποτυχημένα κράτη», με πάμφτωχο πληθυσμό, που μόνο δημοκρατίες δεν έγιναν. Κι αν εντέλει η Δύση απέτυχε πρακτικά να πείσει την πλειοψηφία Λίβυων, Αφγανών ή Ιρακινών να αγωνιστούν για τις αρετές της δυτικής δημοκρατίας, πόσο πιθανό είναι να συρθούν προς αυτή την κατεύθυνση οι Κινέζοι ή ακόμη και οι Ρώσοι, όταν έχουν πίσω τους εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια ιστορίας (στην περίπτωση της Κίνας), χωρίς να έχει παρεισφρήσει στο συλλογικό DNA οτιδήποτε που να μοιάζει με τη δημοκρατική παράδοση της Ευρώπης ή των ΗΠΑ;
Εντούτοις, η ρητορική μας στη Δύση παραμένει ίδια, τα όπλα έχουν αρχίσει να μιλούν και ο κόσμος σταδιακά διαχωρίζεται εκ νέου σε στρατόπεδα. Μιλώντας ωμά, η έκφραση απειράριθμων πολιτικών της Ευρώπης και των ΗΠΑ ότι «ο κόσμος είναι εναντίον της Ρωσίας, που έχει απομονωθεί», απέχει πολύ από την πραγματικότητα.
Αρκετές χώρες στηρίζουν τη Ρωσία, εμφανώς ή υπογείως, ενώ τα περισσότερα κράτη που έχουν σημασία (από πλευράς ισχύος, έκτασης και πληθυσμού) ουδόλως συμμερίζονται την ιερή αγανάκτηση της Δύσης, την οποία θεωρούν, αν μη τι άλλο, υποκριτική. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στην Αφρική ή την Ασία, αλλά ακόμη και στη Λατινική Αμερική, την «πίσω αυλή» των ΗΠΑ, με βασικό παράδειγμα τη Βραζιλία.
Ίσως ακόμη πιο επικίνδυνο όμως είναι ότι υπάρχουν πλέον σοβαρές ενδείξεις πως μεταξύ ΗΠΑ και ισχυρών κυβερνήσεων της Ευρώπης δεν υπάρχει συναντίληψη για τους στρατηγικούς στόχους, σε σχέση με τη σύρραξη της Ουκρανίας, όπως κατέγραψαν σε πρόσφατο ρεπορτάζ και οι New York Times.
Αυτή την περίοδο όλα δείχνουν ότι «ο κύβος ερρίφθη» κι ότι το μέλλον θα παιχτεί σε μια επικίνδυνη ζαριά. Ωστόσο οι εξελίξεις στο πεδίο της μάχης, στρατιωτικής και οικονομικής, ίσως να δώσουν ευκαιρίες εκτόνωσης. Στην περίπτωση αυτή, θα έχει μεγάλη σημασία αν θα επικρατήσουν περισσότερο ψύχραιμες και ρεαλιστικές αντιλήψεις, στο πλαίσιο της γεωπολιτικής, ή θα επικρατήσουν δογματικές «ηθικοπλαστικές» απόψεις, που σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βάθος χρόνου, θα φουντώσουν περισσότερο μια διεθνοποιημένη μάχη που εντέλει είναι και σύγκρουση πολιτισμών.
Μια σύγκρουση που αν συμβεί, με τις σημερινές συνθήκες συσχετισμών, αλλά και με την πόλωση και τον διχασμό που επικρατεί εντός της Δύσης, κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και σε κάποιες χώρες της Ευρώπης, ουδείς μπορεί να αποκλείσει τον κίνδυνο να καταλήξει σε ήττα, με ιστορικές διαστάσεις.
Πηγή: euro2day.gr
