Του Γιώργου Πρεβελάκη*
Η ουκρανική κρίση ακύρωσε οριστικά την υπόθεση του Φράνσις Φουκουγιάμα για το «Τέλος της Ιστορίας». Η ανθρωπότητα δεν βαδίζει προς μια παγκόσμια ειρήνη. Αντιθέτως, οι πόλεμοι, οι οποίοι, τις τελευταίες δεκαετίες, έβαιναν μειούμενοι, επιστρέφουν – και μάλιστα στην καρδιά της Ευρώπης.
Το τρέχον ενδιαφέρον για τη γεωπολιτική είναι φυσικό επακόλουθο. Ομως, σε αντίθεση με την απλότητα των θεωριών οι οποίες εδράζονται στην οικονομιστική συλλογιστική, οι γεωπολιτικές αναλύσεις είναι σύνθετες· περιλαμβάνουν πολλά επιμέρους στοιχεία και δεν καταλήγουν πάντα σε σαφή συμπεράσματα.
Τη δεκαετία του 1950, ο Γάλλος γεωγράφος Jean Gottmann, οι προβλέψεις του οποίου σήμερα αποδεικνύονται προφητικές, διατύπωσε ένα θεωρητικό σχήμα, όπου η μαθηματική καθαρότητα συνδυάζεται με τη γεωγραφική πολυπλοκότητα. Σύμφωνα με το σχήμα αυτό, οι παγκόσμιες εξελίξεις προκύπτουν από τη διαλεκτική ανάμεσα σε δύο παράγοντες: την Κυκλοφορία και την εγγενή αντίσταση σε αυτήν, την οποία ονόμασε Εικονογραφία.
Η Κυκλοφορία, η κίνηση προσώπων, αγαθών, κεφαλαίων, πληροφοριών και ιδεών, αποτελεί στοιχείο προόδου, πλούτου και ελευθερίας. Κατά τις πρόσφατες δεκαετίες η ανθρωπότητα βίωσε την Κυκλοφορία, δηλαδή την παγκοσμιοποίηση, και τη συνεπαγόμενη εκρηκτική ανάπτυξη. Ο Jean Gottmann είχε επισημάνει, ωστόσο, ότι η Κυκλοφορία λειτουργεί και αποσταθεροποιητικά. Προκαλεί αλλαγές οι οποίες ανατρέπουν συμφέροντα, συνήθειες και θεσμούς.
Πώς κατορθώνουν οι κοινωνίες να επωφελούνται από την άκρως επιδραστική Κυκλοφορία, χωρίς να διαλύονται; Με ποιους μηχανισμούς πρέπει να ρυθμίζεται, ώστε να μην ξεπεραστούν και να μην απειλούνται οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αντοχές; Αυτό συνιστά το καίριο ερώτημα της εποχής μας.
Η απάντηση βρίσκεται στην Εικονογραφία. Αντίβαρο της Κυκλοφορίας, η Εικονογραφία ορίζεται ως ο συμβολικός σταθερός πλούτος μιας κοινωνίας. Μνημεία, τελετές, εορτές, εμβλήματα, γλώσσα, λαϊκή παράδοση, μουσική, χορός, θρησκεία δομούν ένα σύστημα το οποίο εξασφαλίζει την συνοχή της. Η Εικονογραφία διακρίνει το «εντός» από το «εκτός» και ορίζει τι από το εκτός είναι αφομοιώσιμο. Χωρίς τις Εικονογραφίες, ο κόσμος θα ήταν ταυτοχρόνως πολτός και ζούγκλα. Ομως, όπως και η Κυκλοφορία, οι Εικονογραφίες λειτουργούν και αρνητικά. Μπορούν να οδηγήσουν στην ξενοφοβία, στους αποκλεισμούς, στους προστατευτισμούς – ακόμη και στη βία.
Μετά τις δεκαετίες της παγκοσμιοποίησης, της ανέλεγκτης Κυκλοφορίας, αρχίζει η εποχή των Εικονογραφιών. Η υπερβολή στην Κυκλοφορία εξηγεί την ακρότητα σε πολλές εικονογραφικές εκδηλώσεις. Το ένα άκρο οδηγεί στο άλλο. Το βασικό σημερινό διακύβευμα δεν είναι, ασφαλώς, να καταγγείλουμε ως «αντιδραστική» την εικονογραφική επάνοδο, αλλά να τη διαχειριστούμε.
Οσο περισσότερο βαθείς και αυθεντικοί είναι οι θεσμοί, τόσο περισσότερο εποικοδομητικοί αποβαίνουν.
Δεν είναι όλες οι κοινωνίες εξίσου εξοπλισμένες για να ανταποκριθούν σε αυτήν την πρόκληση. Οι θεσμοί πλαισιώνουν το εικονογραφικό υλικό· κατά συνέπεια, διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο. Οσο περισσότερο βαθείς και αυθεντικοί, τόσο περισσότερο εποικοδομητικοί αποβαίνουν. Αντιθέτως, τα εισαγόμενα και τεχνητά εικονογραφικά συστήματα οδηγούν εύκολα στις υπερβολές.
Οι δύο ηχηροί θάνατοι, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και της βασίλισσας Ελισάβετ, εγείρουν μια σειρά από αναφορές και θεωρήσεις. Ο θάνατος του Γκορμπατσόφ υπενθύμισε την εικονογραφική αποτυχία του σοβιετικού πειράματος. Στο κενό που άφησε η πτώση της κομμουνιστικής αυτοκρατορίας αναπτύχθηκαν τα εικονογραφικά τέρατα, τα οποία έχουν οδηγήσει την ανθρωπότητα στο χείλος της καταστροφής. Είναι, λοιπόν, δυνατόν να διανυθεί η δύσκολη έξοδος από την ακραία παγκοσμιοποίηση, χωρίς ακρότητες και καταστροφές;
Το αυστηρό πλαίσιο στη βρετανική βασιλική κηδεία, η παγκόσμια συγκίνηση την οποία προκάλεσε το εντυπωσιακό τελετουργικό και η μαζική συρροή του κόσμου δείχνουν την άλλη όψη του νομίσματος. Η δύναμη της Αγγλίας είναι η βαθιά ριζωμένη και συνεκτική εικονογραφική της παράδοση. Αυτή καθόρισε τη θαυμαστή αντίσταση στη ναζιστική λαίλαπα. Η μακρά θητεία και η πολύωρη κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ έδειξε ότι αυτή η παράδοση παραμένει ισχυρή, υποβλητική και επιβλητική.
Επί σειράν ετών, ο εικονογραφικός πλούτος πολλών χωρών απομειώθηκε υπό την πίεση ενός αφελούς προοδευτισμού ο οποίος, δυστυχώς, δεν αντιλαμβάνεται την οργανική λειτουργία των συμβόλων στη συγκρότηση και στη λειτουργία των πολιτικών συστημάτων. Οι Εικονογραφίες απεδείχθησαν ισχυρότερες από τα ορθολογικά οικοδομήματα των διανοουμένων – όπως έδειξε το θεσμοθετημένο πένθος στη βασιλική κηδεία. Αντίθετα με τις πραγματιστικές αναλύσεις για την αντοχή του βρετανικού βασιλικού θεσμού, οι πολίτες δεν αντέδρασαν «ορθολογικά», αλλά με τη μνήμη, τον νου, τα αισθήματα και τις αισθήσεις – δηλαδή, με τα υλικά της πολιτικής.
Το εικονογραφικό υλικό αναδύεται, καθώς το παγκόσμιο εκκρεμές απομακρύνεται από τον οικονομισμό. Για να μπορέσει όμως ο εικονογραφικός πλούτος να κινητοποιηθεί εποικοδομητικά, χρειάζονται βαθιές θεωρητικές αναθεωρήσεις. Αλλιώς, οι Εικονογραφίες «βρικολακιάζουν», όπως συμβαίνει σήμερα στη Ρωσία και, παλαιότερα, σε άλλες χώρες και πολιτισμούς. Η προσέγγιση του Jean Gottmann διδάσκει μιαν οδό διαλεκτικής και μέτρου.
Αυτή την οδό ακολούθησε ευλαβικά στη ζωή της η εκλιπούσα βασίλισσα.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1).
Πηγή: kathimerini.gr
