Του Δημήτρη Κούρκουλα
Όταν πριν τρείς σχεδόν δεκαετίες η Ευρωπαϊκή Ένωση εγκαινίαζε μια φιλόδοξη ευρω-μεσογειακή πολιτική που ονομάστηκε «διαδικασία της Βαρκελώνης» οραματίστηκε την Μεσόγειο σαν μια θάλασσα ειρήνης, σταθερότητας, συνεργασίας και ευημερίας για όλους τους λαούς της περιοχής και κατανόησης μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών με πλήρη σεβασμό του διεθνούς δικαίου.
Η σημερινή πραγματικότητα στη νότια γειτονιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκεται στον αντίποδα των φιλόδοξων στόχων της Βαρκελώνης. Η νότια όχθη της Μεσογείου βρίσκεται στη δίνη ενός εντεινόμενου χάους. Αντί της σύγκλισης μεταξύ μεσογειακού βορρά και νότου που θα μπορούσε να επιτευχθεί με τον «εξευρωπαϊσμό» του Νότου στην πραγματικότητα συνεχίζεται, εδώ και αρκετά χρόνια, μια πορεία απόκλισης που έχει ήδη δημιουργήσει ένα σχεδόν αγεφύρωτο χάσμα και επικίνδυνες ανισορροπίες στην οικονομία, στην δημογραφική εξέλιξη, στον πολιτισμό και στον τρόπο διακυβέρνησης.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία κατέστησε τη Μαύρη Θάλασσα επίκεντρο της στρατηγικής αντιπαράθεσης της Δύσης με τη Ρωσία αλλά παράλληλα αναβάθμισε τη σημασία της Ανατολικής Μεσογείου που λειτουργεί ως προθάλαμος της Μαύρης Θάλασσας.
Η επιτάχυνση των γεωπολιτικών ανακατατάξεων ανάδειξε με τρόπο ανάγλυφο την μειωμένη πλέον επιρροή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις χώρες της περιοχής και την αυξανόμενη «αυτονόμηση» χωρών που παραδοσιακά ακολουθούσαν τις στρατηγικές επιλογές της Ευρώπης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Τουρκία που δεν ακολουθεί τις δυτικές κυρώσεις έναντι της Μόσχας αλλά και το Μαρόκο που απέχει από την καταδίκη της ρωσικής εισβολής στις ψηφοφορίες στον ΟΗΕ.
Στις περισσότερες χώρες της νότιας γειτονιάς μας η αστάθεια και η επιδείνωση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών θα συνεχισθεί και το 2023. Όσο απομακρύνεται ο ορίζοντας για ένα καλύτερο μέλλον για τους πληθυσμούς της περιοχής τόσο θα εντείνεται η απογοήτευση και η απελπισία που δίνουν τροφή σε εξτρεμιστικές ιδεολογίες αυξάνοντας το αντι-δυτικό και αντι-ευρωπαϊκό αίσθημα που υποδαυλίζεται και από χώρες που προσπαθούν να ανακτήσουν επιρροή στην περιοχή όπως η Τουρκία και η Ρωσία.
Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή κανένα θετικό σημάδι για το 2023. Οι χώρες της νότιας γειτονίας θα συνεχίσουν να υφίστανται ακόμα πιο έντονα την διπλή πίεση από την άνοδο του κόστους της ενέργειας και του κόστους βασικών πρώτων υλών και τροφίμων. Το σύστημα επιδοτήσεων βασικών ειδών διατροφής όπως το αλεύρι και το ψωμί που αποτελεί βασικό εργαλείο εξασφάλισης διατροφικής επάρκειας σε πολλές αραβικές χώρες κινδυνεύει να καταρρεύσει λόγω της αλματώδους αύξησης των διεθνών τιμών.
Οι προβλέψεις για την αύξηση της φτώχειας είναι ανησυχητικές. Με εξαίρεση δυο χώρες που διαθέτουν μεγάλες ενεργειακές πηγές, την Αλγερία και τη Λιβύη, οι περισσότερες χώρες της Βόρειας Αφρικής δεν είναι σε θέση να αποτρέψουν την φτωχοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού με απροσδιόριστες επιπτώσεις και κινδύνους κοινωνικών εκρήξεων.
Ο γενικευμένος κοινωνικός αναβρασμός που παρατηρείται σε πολλές αραβικές χώρες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μια συσσωρευμένη αγανάκτηση και απογοήτευση γιατί οι αραβικές εξεγέρσεις του 2011 και του 2019 όχι μόνο δεν έφεραν τις προσδοκώμενες αλλαγές αλλά αντιθέτως οδήγησαν σε οπισθοχώρηση σε ζητήματα ελευθερίας και διαφάνειας. Σε πολλές χώρες της περιοχής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Τουρκία, δημιουργείται σήμερα ένα εκρηκτικό ιδεολογικό μείγμα μεταξύ εθνικισμού και ισλαμισμού με σαφώς αντιδυτικό και αντιευρωπαϊκό υπόβαθρο.
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που αναμένεται να επιδράσει αρνητικά στην κατάσταση που θα επικρατήσει στο νότιο υπογάστριο της Ευρώπης είναι η όξυνση των σχέσεων ανάμεσα στις χώρες της περιοχής. Η σύγκρουση μεταξύ σιιτικού και σουνιτικού Ισλάμ και οι επιπτώσεις στις σχέσεις του Ιράν με την Σαουδική Αραβία και τις χώρες του Κόλπου, στην εμπόλεμη σύγκρουση στην Υεμένη και στην πορεία ολικής αποσταθεροποίησης του Λιβάνου δεν δείχνουν κανένα σημάδι ύφεσης που θα μπορούσε να δημιουργήσει συνθήκες σταθεροποίησης για την επόμενη χρονιά. Δεν υπάρχουν προοπτικές αναβίωσης της ειρηνευτικής διαδικασίας ανάμεσα στο Ισραήλ και στους Παλαιστίνιους ενώ η κατάσταση στην Συρία θα συνεχίζει να δημιουργεί συνθήκες «εξαγωγής» αστάθειας προς την Ευρώπη όχι μόνο εξαιτίας των προσφυγικών ροών ή της επανάκαμψης του Ισλαμικού κράτους αλλά κυρίως εξ αιτίας της εδραίωσης της μόνιμης στρατιωτικής παρουσίας της Ρωσίας στα παράλια της ανατολικής μεσογείου με την αεροπορική βάση στην Λατάκεια και την ναυτική βάση στην πόλη Ταρτούς. Εδώ και μια δεκαετία η Ρωσική Ομοσπονδία ενισχύει την στρατιωτική της παρουσία στη Μεσόγειο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή με την μόνιμη πλέον παρουσία της στη Συρία, στη Λιβύη και στο Σουδάν αλλά και με την εμπλοκή της στην πυραυλική άμυνα της Τουρκίας.
Η ευκαιρία για υπογραφή συμφωνίας για τα πυρηνικά του Ιράν που εμφανίστηκε μετά την εκλογή Μπάϊντεν και θα είχε οπωσδήποτε σταθεροποιητικά αποτελέσματα, φαίνεται να χάνεται οριστικά. Οι στρατιωτικοί εξοπλισμοί πολλών χωρών της περιοχής έχουν αυξηθεί κατακόρυφα τη στιγμή που νέες εστίες εντάσεων και ενδεχόμενων συγκρούσεων εμφανίζονται: Η ένταση στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ελλάδα και την Κύπρο δεν φαίνεται να υποχωρεί ενώ το μέτωπο Αλγερίας Μαρόκου με επίκεντρο την Δυτική Σαχάρα συνεχίζει να προκαλεί εντάσεις και εξοπλιστικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο χωρών.
Η όξυνση της αστάθειας στη νότια όχθη της Μεσογείου και ενδεχόμενη εξάπλωση των ένοπλων συγκρούσεων θα έχει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις για ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση αφού «εισάγουν» ακόμα μεγαλύτερη αστάθεια στην ήδη ταραγμένη Ευρώπη.
Την νέα χρονιά η Ευρωπαϊκή Ένωση θα κληθεί ενδεχομένως να αντιμετωπίσει, πέραν του Ουκρανικού, νέες προκλήσεις στη Μεσόγειο. Η ψευδαίσθηση που είχε επί δεκαετίες καλλιεργηθεί στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ότι η «ήπια δύναμη» μπορεί να εγγυηθεί την ευρωπαϊκή ασφάλεια κατέρρευσε ήδη από τον Φεβρουάριο του 2022 με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Οι δυσοίωνες εξελίξεις στη Μεσόγειο ίσως δώσουν την χαριστική βολή σε αυτές τις ψευδαισθήσεις και αναγκάσουν την ΕΕ να προχωρήσει με γοργά βήματα στην ενίσχυση της αμυντικής συνεργασίας αλλά και σε μια πιο ολοκληρωμένη πολιτική αντιμετώπισης της αντιευρωπαϊκής προπαγάνδας που κατακλύζει σήμερα τις χώρες της Μέσης Ανατολής και ολόκληρης της Αφρικής.
