Του Δρ. Κωνσταντίνου Λασκαρίδη*
Ποιες είναι οι κρίσιμες και οι στρατηγικές πρώτες ύλες;
Οι πρώτες ύλες μπορεί να είναι τόσο στρατηγικές όσο και κρίσιμες. Οι κρίσιμες πρώτες ύλες είναι πρώτες ύλες υψηλής οικονομικής σημασίας για την ΕΕ, με υψηλό κίνδυνο διακοπής του εφοδιασμού, λόγω της συγκέντρωσης των πηγών τους και της έλλειψης καλών και προσιτών υποκατάστατων. Οι στρατηγικές πρώτες ύλες έχουν στρατηγική σημασία για την υποστήριξη βασικών βιομηχανιών, τεχνολογιών και εθνικής άμυνας1. Οι στρατηγικές πρώτες ύλες είναι πάντα κρίσιμες πρώτες ύλες, αλλά όχι απαραίτητα το αντίστροφο. Η έννοια των στρατηγικών πρώτων υλών συνδέεται συχνά και στενά με γεωπολιτικές εκτιμήσεις όπου οι χώρες μπορεί να σχεδιάζουν στρατηγικά την εξασφάλιση πρόσβασης σε συγκεκριμένες πρώτες ύλες για να μειώσουν την εξάρτηση από ξένες πηγές, ιδίως εάν οι πηγές αυτές υπόκεινται σε πολιτική αστάθεια ή διαταραχές της αλυσίδας εφοδιασμού.
Οι κίνδυνοι έλλειψης εφοδιασμού κρίσιμων και στρατηγικών πρώτων υλών και οι επιπτώσεις τους στην οικονομία είναι υψηλότεροι σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες πρώτες ύλες. Ο υψηλός κίνδυνος εφοδιασμού τους οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής τους προέρχεται από ελάχιστες χώρες. Αυτή η συγκέντρωση της παραγωγής συχνά επιδεινώνεται από τη χαμηλή δυνατότητα υποκατάστασής τους και τα χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης, αν και η υποκατάσταση και η ανακύκλωση θεωρούνται μέτρα μείωσης του κινδύνου2. Για παράδειγμα, το 2020-2022, οι ελλείψεις ημιαγωγών, οι οποίοι περιέχουν Πυρίτιο, Γερμάνιο, Γάλλιο και Αρσενικό (όλες στρατηγικές ή κρίσιμες πρώτες ύλες), παρέλυσε αρκετές βιομηχανίες που παρήγαγαν π.χ. έξυπνα κινητά, αυτοκίνητα και ιατρικές συσκευές.
Οι πρώτες ύλες είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομία και τη βιομηχανία της Ευρώπης, επειδή χρησιμοποιούνται σε ένα ευρύ φάσμα αγαθών και εφαρμογών που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή και στις σύγχρονες τεχνολογίες. Η αξιόπιστη και απρόσκοπτη πρόσβαση σε ορισμένες πρώτες ύλες αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία στην ΕΕ και παγκοσμίως. Για την αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημιούργησε έναν κατάλογο κρίσιμων πρώτων υλών για την ΕΕ, ο οποίος υπόκειται σε επανεξέταση και επικαιροποίηση κάθε τρία χρόνια. Το 2023, η ΕΕ κατέγραψε στον κατάλογο 34 κρίσιμες πρώτες ύλες, εκ των οποίων, ταυτόχρονα, 17 κρίσιμες πρώτες ύλες θεωρούνται επίσης στρατηγικές πρώτες ύλες.
Γιατί οι κρίσιμες πρώτες ύλες σχετίζονται με την πολιτική;
Γεωπολιτικό πλαίσιο
Η ΕΕ διαθέτει αποθέματα κρίσιμων πρώτων υλών και παραγωγή από τα ορυχεία της (π.χ. Hf, Sr, Ti, Ga, Sb, W, As). Ωστόσο, η παραγωγή δεν συμβαδίζει με τη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση. Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ εισάγει μεγάλο μέρος των κρίσιμων πρώτων υλών της, ιδίως από την Κίνα (π.χ. REE, Ga, Ge, Mg, W, Sb), τη Νότια Αμερική (π.χ. Nb, Li), τη Βόρεια Αμερική (π.χ. Be), την Τουρκία (π.χ. Β) και την Αφρική (π.χ. Pt, Rh, Co, Ta).
Στρατηγική εφοδιασμού και προκλήσεις
Για να διασφαλίσει τον στρατηγικό εφοδιασμό των βιομηχανιών της και ανταποκρινόμενη στη ζήτηση, η ΕΕ έχει αυξήσει τις εμπορικές συμμαχίες με μη ευρωπαϊκές χώρες και δημοσίευσε πρόσφατα την ευρωπαϊκή πράξη για τις Κρίσιμες Ορυκτές Πρώτες Ύλες (ΚΟΠΥ) (Critical Raw Material Act – CRMAct), που στοχεύει στη βιωσιμότητα και την κυκλική οικονομία των ΚΟΠΥ. Οι στόχοι της πράξης είναι να διασφαλιστεί η βιώσιμη προμήθεια κρίσιμων πρώτων υλών για την ευρωπαϊκή βιομηχανία σε όλα τα στάδια της αλυσίδας αξίας και να μειωθεί η εξάρτηση της ΕΕ από ξένους προμηθευτές1. Η Πράξη για τις κρίσιμες πρώτες ύλες έχει τέσσερις κύριους στόχους ως το 20301:
Γιατί είναι τόσο σημαντικές οι κρίσιμες πρώτες ύλες;
Οι κρίσιμες πρώτες ύλες είναι ζωτικής σημασίας για πολλές βιομηχανίες και τεχνολογίες που στηρίζουν τη σύγχρονη ζωή, λόγω των καθημερινών αντικειμένων που χρησιμοποιούμε. Τα υλικά αυτά, τα οποία χαρακτηρίζονται από τον αναντικατάστατο ρόλο τους σε συγκεκριμένες εφαρμογές, έχουν καθοριστική σημασία για την τεχνολογική καινοτομία, την οικονομική ανάπτυξη και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα.
Οι κρίσιμες πρώτες ύλες αναγνωρίζονται ως προϋπόθεση για την τεχνολογική πρόοδο, καθώς χρησιμεύουν ως βασικά συστατικά σε βιομηχανίες αιχμής, όπως η ηλεκτρονική, η αεροδιαστημική και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Οι μοναδικές ιδιότητές τους συμβάλλουν στη δημιουργία καινοτόμων προϊόντων, ενισχύοντας την ανταγωνιστικότητα και διαμορφώνοντας την πορεία της τεχνολογικής προόδου. Ένα κοινό έξυπνο τηλέφωνο περιέχει σχεδόν ολόκληρη τη σειρά των κρίσιμων πρώτων υλών3.
Τα έξυπνα τηλέφωνα διαθέτουν πολλαπλά χαρακτηριστικά που δεν θα υπήρχαν χωρίς κρίσιμες πρώτες ύλες (Εικ. 1)9. Για παράδειγμα, το ίνδιο επιτρέπει στις οθόνες σας να είναι απτικές (αφής). Η απόδοση του μικροφώνου και του ηχείου βασίζεται σε μαγνήτες (μείγμα σιδήρου, βορίου και νεοδυμίου). Το ταντάλιο, το πυρίτιο, το αντιμόνιο, το νικέλιο, ο χαλκός, κ.λπ., είναι οι τέλειοι σύμμαχοι για τα ηλεκτρονικά τσιπ. Είτε πρόκειται για μέταλλο (κράμα μαγνησίου) είτε για πλαστικό, το περίβλημα της συσκευής περιέχει μια επαναφορτιζόμενη μπαταρία από κοβάλτιο, λίθιο, αλουμίνιο, κ.λπ.
Ο ρόλος των Γεωλογικών Υπηρεσιών της Ευρώπης στην Πράξη για τις κρίσιμες πρώτες ύλες και η συμμετοχή της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ)
Οι Εθνικές Γεωλογικές Υπηρεσίες της Ευρώπης έχουν καίριο ρόλο στην εφαρμογή της Πράξης για τις κρίσιμες πρώτες ύλες, παρέχοντας εναρμονισμένα δεδομένα και συμβουλές εμπειρογνωμόνων για την ενίσχυση της γνώσης σχετικά με τα αποθέματα και το δυναμικό των κρίσιμων πρώτων υλών της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, οι Εθνικές Γεωλογικές Υπηρεσίες, όπως η ΕΑΓΜΕ, θα συμβάλουν στο συντονισμό των εθνικών γεωεπιστημονικών ερευνητικών προγραμμάτων, που αποσκοπούν στην αύξηση των πληροφοριών σχετικά με τα κοιτάσματα κρίσιμων πρώτων υλών στην Ευρώπη. Θα διαδραματίσουν επίσης σημαντικό ρόλο στην παροχή πληροφοριών σχετικά με τη θέση και τη σύσταση των εξορυκτικών αποβλήτων, που επίσης απαιτείται από τα κράτη μέλη σύμφωνα με την Πράξη. Οι δραστηριότητες αυτές βασίζονται στο συνεχιζόμενο έργο των Εθνικών Γεωλογικών Υπηρεσιών που συνεργάζονται μέσω του EuroGeoSurveys, για την παροχή εναρμονισμένων δεδομένων, πληροφοριών και γνώσεων σχετικά με τους πόρους και το δυναμικό πρώτων υλών της Ευρώπης μέσω της Ευρωπαϊκής Βάσης Γεωλογικών Δεδομένων (European Geological Data Infrastructure – EGDI5) και με την παρεχόμενη εξειδικευμένη γνώση και συμβουλές που παρέχονται από την ομάδα εμπειρογνωμόνων ορυκτών πρώτων υλών του EuroGeoSurveys, ένα βασικό δίκτυο για την ανταλλαγή γνώσης και βέλτιστων πρακτικών σε θέματα πρώτων υλών (Εικ. 2).
Προοπτικές
Οι κύριες προϋποθέσεις για τη μείωση της κρισιμότητας μιας συγκεκριμένης κρίσιμης πρώτης ύλης της ΕΕ είναι:
1. Αύξηση του αριθμού των χωρών εξόρυξης της ΕΕ, κατά προτίμηση εκείνων με καλούς περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς δείκτες και δείκτες διακυβέρνησης
2. Αύξηση και διαφοροποίηση του εφοδιασμού της ΕΕ με κρίσιμες πρώτες ύλες (συμπεριλαμβανομένων των συμπράξεων με τρίτες χώρες)
3. Αύξηση της επεξεργασίας και της μεταποίησης κρίσιμων πρώτων υλών εντός της ΕΕ
4. Ενίσχυση της κυκλικότητας, συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης και της αναλογίας ανακύκλωσης στο τέλος του κύκλου ζωής τους
5. Ανάπτυξη της έρευνας και της καινοτομίας για την αποδοτικότητα των πόρων και την εύρεση υποκατάστατων1
Στην Ευρώπη υπάρχουν κοιτασματολογικοί τύποι που περιέχουν ορισμένες εκμεταλλεύσιμες κρίσιμες πρώτες ύλες. Με βάση όμως τις τρέχουσες γνώσεις, δεν υπάρχουν και οι 34 κρίσιμες πρώτες ύλες σε οικονομικά εκμεταλλεύσιμες ποσότητες. Η ΕΕ πρέπει να αυξήσει την κοιτασματολογική έρευνα και να προωθήσει άμεσα ώριμους μεταλλευτικούς χώρους μέσω διαγωνιστικών διαδικασιών για έρευνα και εκμετάλλευση. Αυτό πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα, εάν θέλουμε να επιτευχθεί ο 1ος στόχος της πρωτοβουλίας για τις ΚΟΠΥ, ότι έως το 2030 το 10% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ, θα πρέπει να εξορύσσεται στο εσωτερικό της.
Το έργο «Γεωλογική Υπηρεσία για την Ευρώπη» – GSEU6 που χρηματοδοτείται από την ΕΕ, είναι σε άμεση συνάφεια με αυτές τις ανάγκες σε δεδομένα, για την αντιμετώπιση των σημερινών και μελλοντικών προκλήσεων. Θα διαδραματίσει ζωτικό ρόλο στη διευκόλυνση της Ευρωπαϊκής ενεργειακής μετάβασης και θα συμβάλει ουσιαστικά στην υπεύθυνη διαχείριση και στην κατά προτεραιότητα χρήση του υπεδάφους, καθώς και στην τεκμηριωμένη λήψη αποφάσεων, τη συμμετοχή του κοινού και την ανάπτυξη πολιτικών που προωθούν ένα βιώσιμο και δίκαιο ενεργειακό μέλλον7.
Τρέχουσες ερευνητικές δραστηριότητες ΕΑΓΜΕ
Η ΕΑΓΜΕ, γνωρίζοντας τις κύριες προκλήσεις που σχετίζονται με την προμήθεια κρίσιμων ορυκτών από πρωτογενείς και δευτερογενείς πόρους στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη, έθεσε ως προτεραιότητα σε συνεργασία με το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) την θέσπιση πλαισίου για τη διασφάλιση ασφαλούς και βιώσιμου εφοδιασμού κρίσιμων πρώτων υλών, όπως προβλέπει, πλέον και επίσημα ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για τις Κρίσιμες Ορυκτές Πρώτες Ύλες, το CRMAct8. Οι δράσεις χρηματοδοτούνται από τα έσοδα από πλειστηριασμούς δικαιωμάτων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, όπου για πρώτη φορά το 2024, συμπεριλήφθηκε η ΕΑΓΜΕ.
Η γεωλογική έρευνα της χώρας μας, έχει τις δυνατότητες για τον εντοπισμό καίριων κοιτασμάτων κρίσιμων ορυκτών πρώτων υλών, και μπορεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην επίτευξη της πράσινης μετάβασης, συνδυαζόμενη με τη βελτιωμένη ψηφιακή πρόσβαση σε ενημερωμένες, υψηλής ποιότητας, γεωεπιστημονικές πληροφορίες και τεχνογνωσία.
Οι τέσσερις άξονες δράσης που άρχισαν να υλοποιούνται είναι:
- Η αξιολόγηση επιλεγμένων Κρίσιμων και Στρατηγικών Ορυκτών Πρώτων Υλών σε Δημόσιους Μεταλλευτικούς Χώρους (Εικ. 3).
- Η έρευνα και αξιολόγηση επιλεγμένων εμφανίσεων Κρίσιμων Πρώτων Υλών (CRMs) και Σπανίων Γαιών.
- Η μελέτη καταγραφής και αξιολόγησης εξορυκτικών απορριμμάτων πετρωμάτων & άλλων ρευμάτων αποβλήτων στο πλαίσιο της Κυκλικής Οικονομίας.
- Η οικονομοτεχνική επαναξιολόγηση για τη βιώσιμη αξιοποίηση του αποθεματικού δυναμικού επιλεγμένων κοιτασμάτων.
Συμπερασματικά, η ΕΑΓΜΕ, μέσω των επιστημονικών ερευνών της, μπορεί να συμβάλει στη μείωση της εξάρτησης της Ελλάδας και κατ’ επέκταση της Ε.Ε. από τις εισαγωγές κρίσιμων πρώτων υλών, με επαναξιολόγηση των εγχώριων πόρων, αντιμετώπιση και ει δυνατόν, επίλυση τριών κύριων εμποδίων:
i. Ολοκλήρωση γεωλογικής ερευνητικής προσπάθειας.
ii. Σύνθεση των διαθέσιμων πληροφοριών, οι οποίες είναι κατακερματισμένες, ελλιπείς, μη εναρμονισμένες και δυσπρόσιτες σε επίπεδο χώρας.
iii. Επανεκτίμηση του δυναμικού των αποβλήτων εξόρυξης, μίας δευτερογενούς πηγής ορυκτών, η οποία είναι υποτιμημένη.
Πηγές
1. An EU critical raw materials act for the future of EU supply chains. https://www.consilium.europa.eu/en/infographics/critical-raw-materials/ (2023), European Council.
2. Critical raw materials. https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/raw materials/areas-specific-interest/critical-raw-materials_en (2023), European Commission.
3. https://scrreen.eu/campaign/
4. Directorate-General for Internal Market, I. 3rd Raw Materials Scoreboard: European Innovation Partnership on Raw Materials. (Publications Office of the European Union, LU, 2021).
5. EGDI – European Geological Data Infrastructure. https://www.europe-geology.eu/
6. GSEU. Geological Service for Europe. https://www.geologicalservice.eu/
9. https://elements.visualcapitalist.com/critical-metals-in-a-smartphone/
*Διευθυντή Ορυκτών Πόρων και Μεταλλευτικής της Ε.Α.Γ.Μ.Ε.
Πηγή: sme.gr
