Ομιλία κατά την εορταστική εκδήλωση του Φ.Σ.ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ για τους Τρεις Ιεράρχες (30/1/2021)
Ομότ. Καθηγητού ΕΚΠΑ Λαυρέντιου Γ. Δελλασούδα
Αξιότιμε κύριε Πρόεδρε,
Αγαπητοί συνάδελφοι, αξιότιμες κυρίες και κύριοι, αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι που ανταποκριθήκατε και στην προσωπική μου πρόσκληση, όπως ήδη μου έχετε διαμηνύσει,
κάθε επετειακή και εορταστική εκδήλωση έχει, αποκλειστικά ή συνδυαστικά, διαφόρους στόχους –ανάμνηση γεγονότος, απόδοση τιμής, παραδειγματισμό κ.ά.– προβάλλοντας κατ’ αυτό τον τρόπο στην εκάστοτε σύγχρονη πραγματικότητα επαγωγικές σκέψεις, προβληματισμούς, ερμηνευτικές προσεγγίσεις και συγκρίσεις.
Έχοντας λοιπόν κατά νουν το πολύπτυχο των μηνυμάτων τού σημερινού συνεορτασμού των Τριών Ιεραρχών και της Ελληνικής Παιδείας, ανταποκριθήκαμε μετ’ ευχαριστιών στην τιμητική πρόσκληση του Προέδρου του ΦΣΠ καθηγητού κ. Β. Κωνσταντινόπουλου προκειμένου να συμμετάσχουμε στην εόρτεια αυτή εκδήλωση με ομιλία για το υπόψη θέμα.
Κυρίες και Κύριοι
Σύμφωνα με τον σκοπό τής αγωγής, ο τρόπος ζωής τού κάθε ανθρώπου θα πρέπεινα διαμορφώνεται εξελικτικά κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αποτελεί το αποτέλεσμα των ενεργειών μιας ελεύθερης, υπεύθυνης και δημοκρατικής προσωπικότητας, η οποία θα μετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι προάγοντας την κανονική λειτουργία του.
Αυτός ο τρόπος ζωής, δηλαδή οι προσωπικές ή ατομικές επιλογές συμπεριφοράς, τελεί σε συνάρτηση με τους εκάστοτε περιβαλλοντικούς όρους και προϋποθέσεις, στο πλαίσιο των οποίων ο άνθρωπος αναπτύσσει μία διαδραστική σχέση αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, τις συνιστώσες του οποίου θα μπορούσαμε να απεικονίσουμε με τρεις κύκλους που συμπίπτουν μεταξύ τους μερικώς. Στον πρώτο κύκλο εντάσσεται το ανθρώπινο, το φυσικό και το τεχνητό περιβάλλον, στον δεύτερο το εσωτερικό ή ατομικό, το οποίο συνθέτουν γενετικές καταβολές και βιολογικές και πνευματικές ανάγκες και κίνητρα, καθώς και το εξωτερικό το οποίο προσδιορίζεται ως εγγύς και ευρύτερο και στον τρίτο κύκλο το διαχρονικό ως χθεσινό, σημερινό και αυριανό[1].
Κατά την συγχρονική και διαχρονική επίδραση και αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος, συντελείται μια διαδικασία, η οποία αποτελεί συνεχή προσαρμογή τού ανθρώπου στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, οπότε ο άνθρωπος μαθαίνει να συμπεριφέρεται.
Όμως η μάθηση αυτή έχει ένα χαρακτηριστικό αποφασιστικής σημασίας. Αποτελεί υποχρεωτική ή ελεύθερη, συνειδητή ή ασυνείδητη μίμηση(ολική, μερική ή τροποποιημένη)παντός είδους προτύπων.
Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε μία σύντομη συγκριτική θεώρηση των χαρακτηριστικών στοιχείων δύο διαφορετικών προτύπων, καθόσον μάλιστα τα στοιχεία αυτά μπορεί να αποτελούν και τα αντίστοιχα βασικά κριτήρια επιλογής τους.
Το πρώτο πρότυπο είναι αυτό των εορταζόμενων σήμερα «τριών μεγίστων φωστήρων τής τρισηλίου θεότητος», το οποίο –αν και προέρχεται από το μακρινό χθες‒ διατηρήθηκε επί αιώνες, συνεχίζει να διατηρείται σε ένα βαθμό και θα πρέπει να συνεχίσει, όπως θέλω να πιστεύω, να λειτουργεί ως παράδειγμα για τους λόγους που θα αναφέρουμεστη συνέχεια.
Το δεύτερο πρότυπο είναι αυτό των άλλων “αστέρων”, των διαττόντων αστέρων που λάμπουν για λίγο, καθώς και των ετερόφωτων που λάμπουν όσο οι πάσης φύσεως προβολείς είναι στραμμένοι επάνω τους, οπότε ουσιαστικά δεν διαφέρουν από τους διάττοντες. Η λάμψη, η οποία εκπέμπεται από τους αστέρες τού δεύτερου αυτού προτύπου, προέρχεται από μια πηγή που φαινομενικά μεν αποβλέπει στο να «φωτίσει», δηλαδή να προβάλει τον Άλλο ως πρότυπο, στην πραγματικότητα όμως υποκρύπτει ενέργεια αυτοπροβολής και σε κάθε περίπτωση επιλέγει να φωτίσει τα ανάλογα με τα συμφέροντά της «πρότυπα».
Η επιλογή ενός εκ δύο αυτών προτύπων, όπως και κάθε άλλου προτύπου, εκ μέρους κάθε ανθρώπου και πρωτίστως των νέων, γίνεται επί τη βάσει διαφορετικών κριτηρίων, τα οποία παραλλάσσουν ανάλογα με την Παιδεία που τους έχει παρασχεθεί και την σύμφωνα με αυτή διαμορφούμενη προσωπικότητά τους, στο πλαίσιο πάντοτε τής αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον όπως επιγραμματικά το έχομε ήδηπροσδιορίσει.
Έτσι, άλλοι μεν επιλέγουν κριτήρια σταθερά και άλλοι κριτήρια που μεταβάλλονται ή μεταλλάσσονται συνεχώς, όπως μεταβάλλονται οι «καιρικές συνθήκες» ή η μόδα. Αυτοί που ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, ακολουθούν διαχρονικά ιδεώδη και αξίες, ενώ αυτοί που ανήκουν στη δεύτερη τα ιδεώδη που επικρατούν σε κάθε εποχή. Επισημαίνω ότι, έχοντας ξεκινήσει από το από το ηρωικόιδεώδες, φθάσαμε στο εμπορικό-οικονομικό, από το οποίο και απορρέουν νέας μορφής αξίες, όπως η μεταλλαγή και η ομογενοποίηση.
Σπεύδοντας να προλάβω την προβολή μιας συνήθους ένστασης-ερωτήματος που συνοψίζεται στο εάν και κατά πόσον είναι δυνατή και εύκολη η αναζήτηση, επιλογή και μίμηση προτύπων, τα οποία θα εκφράζουν διαχρονικές αξίες, σημειώνω τα ακόλουθα.
Κατά την άποψη τού ομιλούντος, η αναζήτηση αυτή είναι δυνατή αλλά εξαιρετικά δύσκολη. Και μάλιστα δεν είναι δύσκολη αποκλειστικά για τις επιλογές που στηρίζονται σε διαχρονικές αξίες, αλλά και για τις αντίθετες επιλογές, αυτές των μεταλλασσόμενων προτύπων. Δηλαδή και γι’ αυτές που έχουν ως προσανατολισμό τις επικρατούσες κάθε φορά ατομοκεντρικές και παροντικές αντιλήψεις, οι οποίες βέβαια υπηρετούν το δίκαιο που υπαγορεύει το συμφέρον του εκάστοτε ισχυρού ή του επικρατούντος κατά εποχή ρεύματος («Φημί γάρ ἐγώεἶναιτό δίκαιον οὐκἂλλο τι ἤ το τοῦ κρείττονος ξυμφέρον»[2]).
Και είναι δύσκολο, διότι και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει αγώνας με τις εξής όμως διαφορές.
Ο αγώνας τής πρώτης περίπτωσης συνιστά άθληση δικαιοσύνης και προσφοράς προς τον Άλλο και το διαχρονικό περιβάλλον γενικότερα. Σ’ αυτή την κατηγορία, που τελικά δεν γνωρίζω αν είναι μικρή ή μεγάλη, ανήκουν όλοι εκείνοι που αγωνίζονται για την τελείωση μέσω τής μίμησης ενός αιωνίου προτύπου, όπως αυτό που προβάλλουν οι Τρεις Άγιοι Ιεράρχες, οι οποίοι –έχοντάς το παραλάβει από το παράδειγμα και την διδασκαλία τού Χριστού– το βιώνουν προσφέροντάς το ως πολυδιάστατη έκφραση ενεργειών αγάπης, προσφοράς και θυσίας τού ανθρώπου προς τον άνθρωπο.
Το πολυδιάστατο και διαρκούς αξίας πρότυπο –που προβάλλουν οι τρεις μέγιστοι φωστήρες τής τρισηλίου θεότητος– εκφράστηκε: α) ως Θεολογική και διεπιστημονική Παιδεία την οποία έλαβαν οι ίδιοι, β) ως δογματική άποψη πίστεως που διατύπωσαν με τον προφορικό και γραπτό λόγο, γ) ως βίωμα ποιμαντικού έργου, δ) ως δράση κοινωνικής εξυγίανσης γενικώς και εξυγίανσης και ειρήνευσης των εκκλησιαστικών ζητημάτων ειδικώς, ε) ως κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο (ευαγή ιδρύματα [π.χ. Βασιλειάδα], διανομή αγαθών [τρόφιμα, ρούχα, χρήματα] και παροχή κάθε είδους βοήθειας σε άπορες οικογένειες, ς) “ως αρμονική και ισόρροπη σύνθεση τής κλασικής ελληνικής σοφίας με τη χριστιανική πίστη και παράδοση”[3]. Επιτρέψατέ μου να προσθέσω ειδικά για την Βασιλειάδα. Ότι δεν ήταν ένα σύνηθες ευαγές ίδρυμα αλλά ‘’ένας πρότυπος οίκος για τη φροντίδα των ξένων, την ιατρική περίθαλψη των πτωχών ασθενών και την επαγγελματική κατάρτιση των ανειδίκευτων’’[4]. Αλλά για την ‘’Βασιλειάδα’’ χρειάζεται αυτοτελής αναφορά για να γίνουν γνωστά: έμπνευση, ίδρυση, τρόπος και μέσα λειτουργίας και κυρίως ο πόλεμος που εξαπελύθη κατά του αρχιεπισκόπου Βασίλειου[5].
Αυτή ακριβώς την αξία τής ζωής και του έργου των τριών Αγίων Ιεραρχών μαρτυρούν και τα διάφορα γεγονότα που επακολουθήσαν: ο συνεορτασμός τους από την Εκκλησία τον 11ο αι., η ανάδειξή τους από την Ιόνιο Ακαδημία ως προστατών της από τη σύστασή της (1824-1826), η καθιέρωση του συνεορτασμού τους ως ημέρας μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών τού ΕΚΠΑ (1842), η εν συνεχεία θεσμοθέτησή της ως μίας των επίσημων πανεπιστημιακών εορτών (1911)[6], δηλαδή των Ελληνικών Γραμμάτων και, γενικώς, ως χριστιανική και σχολική εορτή και μέχρι πρότινος και ως σχολική αργία.
Το πρότυπο λοιπόν αυτό –με τα χαρακτηριστικά που προανέφερα επιγραμματικά– είναι ένας νοητός και έλλογος ήλιος, είναι αυτό που φωτίζει, θερμαίνει και ενθαρρύνει τον άλλο παρωθώντας τον στην ευγενή άμιλλα. Δηλαδή, στην άθληση για την απόκτηση τής δύναμης που απαιτεί η προσφορά και η θυσία και την βίωση τής ταπεινότητας που απαιτεί η χρησιμοποίηση τής διεπιστημονικής γνώσης, ώστε η γνώση να μην χρησιμοποιείται προς ατομική διάκριση και ωφέλεια, αλλά προς επίλυση των πολυσύνθετων προβλημάτων που δημιουργούνται στον άνθρωπο, υπαιτίως ή ανυπαιτίως.
Ο αγώνας τής δεύτερης περίπτωσης, δηλαδή των διαττόντων και των ετερόφωτων αστέρων, αποτελεί διαρκή πάλη ατομοκεντρικής επικράτησης σε κάθε έκφανση τής ζωής και πάντοτε εις βάρος τού Άλλου. Σ’ αυτή την κατηγορία θεωρούμε ότι ανήκουν αυτοί που –στο πλαίσιο τού κακώς εννοούμενου ανταγωνισμού– ξεχνούν ότι δεν προέρχονται από παρθενογένεση, αλλά ότι υπάρχουν γιατί υπήρξαν πριν απ’ αυτούς κάποιοι άλλοι (ως γεννήτορες, ως τροφοί, ως δάσκαλοι και γενικώς ως πάροχοι παντός είδους κοινωνικών υπηρεσιών και προσφορών) και ότι είναι υποχρεωμένοι να βελτιώσουν ό,τι θετικό παρέλαβαν οι ίδιοι από τους προηγούμενους βιώνοντάς το μαζί με τον κάθε άλλο τού σήμερα και στη συνέχεια κληροδοτώντάς το ‒εμπλουτισμένο και όχι μεταλλαγμένο‒ στον Άλλο τού αύριο.
Ξεχνούν ότι το σήμερα οφείλει να παραδώσει στο αύριο ακεραία την παρακαταθήκη των αποτελεσμάτων τής προσφοράς και τής θυσίας τού χθες για την ελευθερία σώματος και πνεύματος και μάλιστα αλληλεγγύως και εις ολόκληρον, δηλαδή χωρίς να την έχει απισχνάνει και δαπανήσει ως ο άσωτος υιός ή να την μεταλλάξει ενεργώντας ως σύγχρονος Φάουστ. Μία έντονη υπόμνηση της υποχρέωσης αυτής αποτελεί και ο φετινός επετειακός εορτασμός για την 200ή επέτειο της παλιγγενεσίας, ο οποίος ευελπιστούμε να μας οδηγήσει σε έμπρακτη αναγνώριση τής υποχρέωσης αυτής.
Επομένως, η διαφορά στις δύο αυτές μορφές αγώνα έγκειται, κατ’ αρχήν, στην κατεύθυνση τού επιδιωκόμενου στόχου και βέβαια στα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν. Όμως η μεγάλη και επικίνδυνη διαφορά εντοπίζεται στη φανερή ή αφανή τακτική, την οποία ακολουθεί η δεύτερη κατηγορία προτύπων για να περιοριστούν και προοδευτικά να αποσβεστούν πρότυπα πού εκφράζουν διαχρονικές αξίες, χρησιμοποιώντας… “επιστημονικής” αφετηρίας μέσα και “κοινωνικό-οικονομικής”… αναγκαιότητας προφάσεις. Και ασφαλώς δεν είναι του παρόντος 15λέπτου να δούμε τι πρακτικές ακολουθούνται, όταν π.χ. ο στόχος είναι η επικράτηση ενός προτύπου εις βάρος ενός άλλου.
Ερώτημα: Πώς θα αποφύγεις τα αρνητικά παραδείγματα εάν δεν τα γνωρίζεις ή εάν δεν γνωρίζεις την πραγματική τους διάσταση και τις συνέπειές τους; Και πώς τέλος πάντων θα προετοιμαστούν κατάλληλα οι νέοι άνθρωποι, ώστε να είναι σε διαρκή ετοιμότητα; Στην ερώτηση αυτή όλοι ανεξαιρέτως δίνουμε αμέσως την απάντηση: η Παιδεία και η Εκπαίδευση. Όμως ποια Παιδεία και ποια Εκπαίδευση έχει καθένας κατά νουν;
Αλλά και το ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι μια απλή αναφορά μέσα σε μια σύντομη ομιλία, όταν μάλιστα ο ‘’ΜεγάλοςΔιδάσκαλος‘’ (κατ’ αναλογία προς το Μεγάλος Αδελφός ή κατ΄ ‘’αντίστιξη’’), δηλαδή η TV, τα ΜΜΕ, τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης‘’προσφέρουν Παιδεία καταιγιστικά” (και οι τρεις λέξεις αυτοτελώς και ως σύμπλοκο εντός εισαγωγικών), υποκαθιστώντας προοδευτικά την κατά σύστημα εκπαίδευση.
Από την άλλη πλευρά η ζωή δεν είναι απλά ένα σενάριο, στο οποίο τα πρόσωπα παίζουν προκαθορισμένους ρόλους. Κάθε πρόσωπο έχει παρελθόν και καταβολές, και ασφαλώς είναι πιθανό να αλλάξει προσανατολισμό και να χαράξει νέα πορεία. Στον πυρήνα αυτού του ζητήματος βρίσκεται η δύναμη τού προσώπου και οι σχέσεις του με τους άλλους και, κατά συνέπεια, υπάρχει ανάγκη κατάλληλης στήριξης των νέων ιδίως προσώπων για να αποκτήσουν και να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία και όχι να τη χάσουν με την μίμηση προτύπων που θέλουν να επιβάλλουν αυτοί που ενεργούν για το προσωπικό τους (όπως προαναφέραμε) ή το συμβολικά ευρύτερο συμφέρον.
Το αυτεξούσιο δεν είναι μια κατάσταση στην οποία φθάνει κανείς, αλλά είναι μια ‘’διαδικασία αλλαγής’’ μέσω τής οποίας τα πρόσωπα αποκτούν πραγματικό έλεγχο πάνω στις δικές τους ζωές, έχοντας κατά νουν ότι, σε κάθε περίπτωση, «ἀστὴρ γὰρ ἀστέρος διαφέρει ἐν δόξῃ».[7]Σ’ αυτή ακριβώς τη ‘’διαδικασία αλλαγής’’ πιστεύω ότι αποβλέπει και η μίμηση προτύπων, που εκφράζουν ιδεώδη, όπως αυτά που αναδεικνύει τόσο το παράδειγμα των τριών μεγίστων φωστήρων τής χριστιανικής διδασκαλίας όσο και κάθε προσώπου που διαπνέεται από ανάλογα πιστεύω.
Η μη αλλαγή, δηλαδή η μη απαλλαγή από την ενστικτώδη-την πρωτόγονη συμπεριφορά, εκφράζεται μέσα από το παράδειγμα των διαττόντων και των ετερόφωτων αστέρων, όπως σημειολογικά τους προσδιορίσαμε προηγουμένως. Εάν λοιπόν, αντί της διατήρησης των διαφόρων επιλογών, κατασκευάζουμε και προσφέρουμε ένα μονόδρομο –αποκρύπτοντας, απαξιώνοντας ή διαγράφοντας κάθε άλλο δρόμο– πώς μπορεί να επιλέξει κανείς μια πορεία, όταν μάλιστα το ωροσκόπιο, το γρήγορο και το τυποποιημένο λειτουργούν καταλυτικά ως οδηγοί και ιδανικά πρότυπα στη λήψη αποφάσεων;
Κατά την γνώμη τού γράφοντος την απάντηση θα πρέπει να την αναζητήσουμε στο παρακάτω διαχρονικό μήνυμα του Μ. Βασιλείου.
«Οι μέλισσες δεν πετάνε σε όλα τα λουλούδια με τον ίδιο τρόπο. Κι όπου καθίσουν, δεν κοιτάνε να τα πάρουν όλα. Παίρνουν μονάχα όσο χρειάζεται στη δουλειά τους και το υπόλοιπο το παρατούν και φεύγουν. […] Κι όπως, κόβοντας το τριαντάφυλλο, αποφεύγουμε τ’ αγκάθια της τριανταφυλλιάς, έτσι […] θα πάρουμε ό,τι είναι χρήσιμο και θα φυλάξουμε τον εαυτό μας απ’ ό,τι είναι επιζήμιο. Από την πρώτη, λοιπόν, στιγμή πρέπει να εξετάζουμε τα διδάγματα χωριστά και να τα προσαρμόσουμε στον σκοπό μας, φέρνοντας, κατά τη δωρική παροιμία τη σχετική με τούς κτίστες, την πέτρα στο αλφάδι»[8].
Παραπομπές:
[1]Μία ευρύτερη θεώρηση της εννοίας τού περιβάλλοντος, όπως αυτή προσεγγίζεται από τον γράφοντα, βλ. στη διεύθυνση: http://scholar.uoa.gr/sites/default/files/lavdellas/files/perivallontikh_syneidhsh_pdf-2.pdf
[2]Πλατ. Πολιτ. 338,C2
[3]Εγκ. Πάπυρος ΛαρούςΜπριτάννικα, τ. 29, σελ. 85, 1996, συντ. Βλ. Φειδάς.
[4]https://www.ekklisiaonline.gr/nea/agios-vasilios-o-megas-to-filanthropiko-ergo-ke-i-vasiliada/
[5]Βλ. άρθρο , Βασιλειάδα: «H πολιτεία της Ελπίδας», το οποίο συντάχθηκε με πηγή το: «Η ζωή ενός μεγάλου – Βασίλειος Καισαρείας» Στυλιανός Γ. Παπαδόπουλος – Εκδ. Αποστολικής Διακονίας. https://www.orthodoxianewsagency.gr/gnomes/%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B1-h-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BB%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B1%CF%82/
[6]https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CE%99%CE%B5%CF%81%CE%AC%CF%81%CF%87%CE%B5%CF%82
[7]Α΄ Κορ. 15, 41.
[8]Μ. Βασίλειος, “Πρὸςτοὺς νέους, ὅπωςἂνἐξἙλληνικῶνὠφελοῖντο λόγων”. Απόδοση στη Νεοελληνική: Β. Μουστάκης).
Πηγή: pemptousia.gr
