Του Χρίστου Χ. Λιάπη*
Την 13η Νοεμβρίου 2001 τη θυμάμαι γιατί ήταν τα τελευταία γενέθλια του πατέρα μου τον οποίον έχασα, πεμπτοετής φοιτητής της ιατρικής, λίγους μήνες αργότερα. Για τον υπόλοιπο κόσμο αυτή η ημέρα έχει καταγραφεί στην ιστορική μνήμη, ως η ημέρα κατά την οποία οι δυνάμεις της Βόρειας Συμμαχίας, με τη στήριξη των Αμερικανών στρατιωτών νίκησαν τους Ταλιμπάν και εισήλθαν στην Καμπούλ υπό τους ήχους του “Μαουτχάουζεν” του Μίκη Θεοδωράκη που πλημμύριζαν θριαμβικά τη νικηφόρο, πολεμική ατμόσφαιρα από τα ηχεία των κασετόφωνων στις καρότσες των στρατιωτικώς μετασκευασμένων αγροτικών αυτοκινήτων. Του μεγάλου μας Μίκη που πέθανε σήμερα, έχοντας αφήσει, σε κάθε γωνιά της υδρογείου, αδιάψευστους μάρτυρες της οικουμενικότητας της μουσικής του. Λίγο καιρό μετά και ενώ το νεοσύστατο κράτος του Αφγανιστάν, με τους αμερικανοκίνητους, νεοπαγείς δημοκρατικούς θεσμούς προσπαθούσε να αντικαταστήσει τη “σαρία” των μουλάδων, ένας φοιτητής ιατρικής έγραφε….
Ο ΕΛ ΣΙΝΤ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΛΙΜΠΑΝ
19 Αυγούστου 2002
Καθώς πλησιάζει η θλιβερή επέτειος της συμπλήρωσης ενός χρόνου από την τρομοκρατική επίθεση στη Ν. Υόρκη και με δεδομένο πως οι επέτειοι προσφέρονται για απολογισμούς, για συνειρμούς και για επιμερισμούς της προσδοκίας και της μνήμης θα επιχειρήσουμε μια γενική αποτίμηση των γεγονότων που ακολούθησαν την 11η Σεπτεμβρίου προσεγγίζοντας τις σημασιολογικές τους προεκτάσεις τόσο στο παγκοσμιοποιημένο μέλλον, όσο και στο ιστορικό μας παρελθόν.
Μετά το τρομοκρατικό χτύπημα οι Ηνωμένες Πολιτείες αντέδρασαν με μια συντριπτική επίθεση κατά του Αφγανιστάν, συγκεντρώνοντας την πλειοψηφία του δυτικού κόσμου σε μια «συμμαχική» εκστρατεία κατά της τρομοκρατίας. Μια εκστρατεία που είχε ως (πρώτο) στόχο της το σχετικά μικρό αυτό κράτος που ταυτίζεται ιστορικά και γεωγραφικά με την αρχαία Βακτριανή, μια περιοχή της κεντρικής Ασίας απ’ όπου, χιλιάδες χρόνια πριν, πέρασε με τους στρατιώτες του ο Μ. Αλέξανδρος επικεφαλής της πανελλήνιας εκστρατείας κατά των Περσών. Καθώς ανοίγεται άπλετος ο χώρος για ιστορικούς συνειρμούς και αντιθετικούς παραλληλισμούς έρχονται στο μυαλό μας οι στίχοι του Καβάφη για την εκστρατεία του Αλέξανδρου: «…κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνια εκστρατεία…βγήκαμε εμείς, ελληνικός καινούριος κόσμος μέγας…Με τες εκτεταμένες επικράτειες, με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών. Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς…»
Ανασκοπώντας την παγκόσμια ιστορική μνήμη βλέπουμε πως ο ρους της ιστορίας κυλάει μέσα από αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης και αργότερα μεταξύ Μουσουλμανικού και Χριστιανικού κόσμου. Από τους Μηδικούς πολέμους και την εκστρατεία του Αλέξανδρου μέχρι την κατάκτηση της Ισπανίας από τους Άραβες και τις Σταυροφορίες, προβάλλει ανάγλυφα το ιστορικό πεπρωμένο Ανατολής και Δύσης που συγκρούονται πολεμικά και αλληλοδιαχέονται πολιτισμικά διεισδύοντας -βίαια και γόνιμα- η μία μέσα στην άλλη. Ευρώπη και Ασία, Χριστιανισμός και Μουσουλμανισμός μοιράζονται τον εναγκαλισμό του ιστορικού χρόνου πάνω στην ήπειρο της Ευρασίας και ακολουθούνε τις παλίρροιες της ιστορίας. Η πλημμυρίδα του Ισλάμ έφερε τους Άραβες μέχρι τα τείχη της Βασιλεύουσας και μέχρι το Πουατιέ, απειλώντας την Ευρώπη, ενώ η άμπωτη των σταυροφόρων απομάκρυνε τους «άπιστους» από τους Άγιους τόπους. Ο Άραβας στρατηλάτης Ταρίκ εισέβαλλε στην Ισπανία δίνοντας το όνομά του στο Γιβλαρτάρ, ενώ πολλά χρόνια αργότερα οι Άραβες ψέλλιζαν με τρόμο το όνομα του Ελ Σίντ, του Ισπανού εθνικού ήρωα και εκδιωκτή τους.
Παρακολουθώντας, από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, τις πολεμικές επιχειρήσεις πληροφορηθήκαμε πως τα αμερικανικά αεροπλάνα έριχναν στο Αφγανιστάν εκτός από βόμβες και δέματα ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους λιμοκτονούντες Αφγανούς. Ο παραλογισμός αυτός δεν είναι πρωτόγνωρος στον ιστορικό χρόνο. Όταν ο Ελ Σίντ πολιορκούσε μια πόλη της Ισπανίας, προσπαθώντας να την ανακαταλάβει από τους Άραβες, διέταξε τους άντρες του να ρίξουν με τους καταπέλτες μέσα στα τείχη όχι μόνο πέτρες αλλά και καρβέλια ψωμιού, προσδοκώντας πως η αναστάτωση του πεινασμένου λαού θα προκαλούσε την παράδοση της πόλης.
Αυτό που είδαμε στο Αφγανιστάν δεν ήταν παρά η επανάληψη της ιστορίας μόνο που «η ιστορία επαναλαμβάνεται μόνον ως φάρσα». Όσοι επιχείρησαν να εμφανίσουν τις πολεμικές συγκρούσεις στο Αφγανιστάν ως μια σύγχρονη εκδοχή της διαχρονικής ‘σύγκρουσης πολιτισμών’ ανάμεσα στον Χριστιανικό και στον Μουσουλμανικό κόσμο βλέπουνε τώρα, έναν χρόνο μετά, τα επιχειρήματά τους να χρεοκοπούν. Η ιστορία μπορεί να είναι πλημμυρισμένη από συγκρούσεις του Ανατολικού με τον Δυτικό πολιτισμικό κόσμο, οι συγκρούσεις όμως αυτές έκρυβαν πάντα μέσα τους τον σπόρο της γόνιμης αλληλεπίδρασης των δύο πολιτισμών και δημιούργησαν (με σκληρό και αιματηρό –είναι η αλήθεια – τρόπο) τις προϋποθέσεις και τις αφορμές για να επιτευχθεί η πολιτισμική αλληλοπεριχώρηση των δύο κόσμων και για να συντελεστεί η αμοιβαία ώσμωση των ιδιαιτεροτήτων και των επιτευγμάτων τους.
Η εισβολή των Αράβων στην Ισπανία, για παράδειγμα, άφησε πίσω της τις αισθητικές επιρροές των αραβουργημάτων στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική και έφερε σε επαφή τους ευρωπαίους με την αστρονομία και την άλγεβρα που ανθούσαν στον αραβικό κόσμο, ενώ κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει ότι ο δυτικός κόσμος γνώρισε μεγάλο μέρος του έργου των Ελλήνων φιλοσόφων χάρη σε αραβικές μεταφράσεις που μεταλαμπάδευσαν την αρχαιοελληνική γραμματεία στην κατακτημένη Ισπανία και από εκεί σε ολόκληρη την προαναγεννησιακή Ευρώπη.
Ο πόλεμος όμως των Αμερικανών με τους Ταλιμπάν θα μείνει στην ιστορία ως η μόνη σύγκρουση του Δυτικού με τον Αραβικό κόσμο η οποία παρουσιάζει μηδενικο πολιτιστικό παρονομαστή. Ο πόλεμος αυτός δεν αφήνει πίσω του καμιά δυναμική επούλωσης των ιστορικών πληγών που ξανάνοιξε και καμιά δυνατότητα διαπολιτιστικής αλληλεπίδρασης και επαφής. Το μόνο που αφήνει πίσω του είναι το ακόμα πιο εξαθλιωμένο σεληνιακό τοπίο του Αφγανιστάν και το ακρωτηριασμένο από την οξυκόρυφη επιβολή των δίδυμων πύργων τοπίο της Νέας Υόρκης. Αυτό φυσικά συμβαίνει γιατί στο Αφγανιστάν δεν συγκρούστηκαν ο Δυτικός με τον Αραβικό πολιτισμό, όπως πολλοί θέλουν να πιστεύουν, αλλά αντίθετα συγκρούστηκαν οι χειρότερες εκφάνσεις της δυτικής και της μουσουλμανικής κουλτούρας.
Ο μουσουλμανικός κόσμος, σε ολόκληρη την ιστορική του διαδρομή, δεν έχει να επιδείξει μόνο σφαγές και εξισλαμισμούς, ούτε εκπροσωπείται ιστορικά και πολιτιστικά, στο σύνολό του, από τους διαβόητους Ασσασίνους, τους χασισοπότες φανατικούς ισλαμιστές του 11ου αιώνα που, καθοδηγούμενοι από τον «Γέρο του Βουνού», με τις πολιτικές δολοφονίες στις οποίες προέβησαν, εισήγαγαν στην ιστορία την έννοια της τρομοκρατίας.
Ο Μπιν Λάντεν , που ως σύγχρονος «Γέρος του Βουνού» οργάνωσε από τις σπηλιές των αφγανικών βουνών δολοφονικές επιθέσεις εναντίον αθώων πολιτών, είναι λάθος να εμφανίζεται ως ο αποκλειστικός εκφραστής του αραβικού πολιτισμού, ενός πολιτισμού του οποίου οι αστρονόμοι έστρεφαν ερευνητικά τα βλέμματα στον έναστρο ουρανό της ερήμου, όταν η Ευρώπη διένυε τον σκοτεινό ιστορικό και πνευματικό της Μεσαίωνα.
Από την άλλη μεριά, ο δυτικός πολιτισμός, θέλουμε να πιστεύουμε πως περικλείει ένα διαφορετικό ηθικό περιεχόμενο από την καουμπόικη πρακτική του ‘ Καταζητείται Νεκρός ή Ζωντανός ο Μπιν Λάντεν.’ Η Αμερική δεν είναι μόνο η χώρα των καουμπόηδων αλλά και η χώρα της ‘Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας’ και αποτελεί, σήμερα, τον κυριότερο εκφραστή του δυτικού κόσμου. Ενός κόσμου που κουβαλάει την βαριά κληρονομιά του Διαφωτισμού και ευαγγελίζεται τα ανθρωπιστικά ιδεώδη, την ανοχή και την πολυσυλλεκτικότητα. Αυτά τα δημιουργικά χαρακτηριστικά πρέπει να χαρακτηρίζουν την διαπολιτισμική κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και όχι η καταστροφική πολεμική ισχύς. Η αντιμετώπιση, λοιπόν, της τρομοκρατίας δεν μπορεί να εξαντλείται στην κοντόφθαλμη ανάληψη στρατιωτικής δράσης. Η παγκόσμια τρομοκρατία αναπτύσσεται στις παρυφές της πολιτιστικής ανάπτυξης των κοινωνιών και η καταπολέμησή της είναι ταυτόσημη με την επίλυση των προβλημάτων της φτώχειας, της εξαθλίωσης, της αμάθειας και της εκμετάλλευσης του αραβικού κόσμου.
Στρέφοντας το βλέμμα στην ερειπωμένη Βακτριανή ο δυτικός κόσμος οφείλει να κατανοήσει πως η ουσιαστική πρόκληση που αντιμετωπίζει δεν είναι απλά η εξάρθρωση της Αλ-Κάιντα, αλλά η διαμόρφωση ενός οικουμενικού πλαισίου που θα βασίζεται στον σεβασμό της διαφορετικότητας, στην ισόρροπη ανάπτυξη, στη συνεργασία και τη γόνιμη αλληλεπίδραση των θετικών πολιτιστικών στοιχείων των λαών. Έτσι μόνο μπορεί, μέσα από την υγιή παγκοσμιοποίηση των πολιτισμών, να προκύψει ο καβαφικός «καινούριος κόσμος μέγας».
Χιλιάδες χρόνια πριν ο Αλέξανδρος, με την εκστρατεία του στη Βακτριανή, μπόρεσε να επιτύχει τη διαμόρφωση ενός οικουμενικού πολιτισμού γιατί στηρίχθηκε όχι στη μονοδύναμη ισχύ των όπλων αλλά στον πολυδύναμο συγκερασμό των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων του κάθε λαού. Για να το επιτύχουν όμως αυτό οι σύγχρονοι στρατηλάτες της εκστρατείας στο Αφγανιστάν πρέπει να αντιληφθούν πως «οι εκτεταμένες επικράτειες» δεν έχουνε κανένα νόημα χωρίς την «ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών».
*Ψυχίατρος – Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών
Πρόεδρος ΔΣ ΚΕΘΕΑ
