Του Ηλία Καραβόλια*
Αραγε έχουν νόημα θεωρίες και μοντέλα στον νέο κόσμο της εγγενούς αβεβαιότητας; Ας υποθέσουμε ότι ήμασταν σε μια επενδυτική επιτροπή ενός hedge fund (αντισταθμιστικό επενδυτικό κεφάλαιο) και αποφασίζαμε ότι πρέπει άμεσα να πουλήσουμε το βρετανικό κρατικό ομόλογο διότι ανακοινώθηκε από την πρωθυπουργό πρόγραμμα δραστικής μείωσης της φορολογίας, κυρίως στα υψηλά εταιρικά και ατομικά εισοδήματα, δηλαδή μια παραδοσιακή παράμετρος δημοσιονομικής πολιτικής που με βάση τη νεοκλασική οικονομική σχολή υποτίθεται ότι βοηθάει ως μέτρο την ανταγωνιστικότητα, τις επενδύσεις και την ανάπτυξη.
Αραγε για την απόφασή μας αυτή -για να εκτιμηθεί το κόστος που θα γεννούσαν τα διαφυγόντα δημόσια έσοδα από τη μείωση της φορολογίας, συνεπώς, το έλλειμμα και το δημόσιο χρέος της που θα γεννούσε το μέτρο αυτό- ποια ακριβώς μοντέλα ανάλυσης κόστους/οφέλους (cost/benefit) θα χρησιμοποιούσαμε;
Εδώ όπως καταλαβαίνετε, έχουμε μια (πρόσφατη) πραγματική περίπτωση στην οποία, μιλώντας με όρους οικονομετρίας και χρηματοοικονομικής, δεν μιλάμε για έλεγχο και προβλέψεις με μοτίβα π.χ. τυχαίου περίπατου των τιμών (non-random effects), αλλά για υπολογισμούς στάθμισης ανορθολογικών προσδοκιών (irrational expectations) και επιπλέον με εργαλεία στάθμισης ανάστροφων επιδράσεων (reverse effects).
Παρατηρούμε δηλαδή ότι το οικονομικό σύστημα, που μοντελοποιείται συχνά στα χέρια μακροοικονομολόγων και μηχανικών της χρηματοοικονομικής, ολοένα και περισσότερο ρέπει προς τη Συμπεριφορική Μακροοικονομική Ανάλυση (βλ. R. Shiller, B. De Long, C. Camerer, I. Welsch κ.ά.) και ολοένα και περισσότερο σταθμίζονται οι αποφάσεις των παικτών στο σύστημα (π.χ. κεντρικής τράπεζας, κυβέρνησης, διεθνών οργανισμών) με παραδοχές σε προβολικά σενάρια που στηρίζονται και στη συμπεριφορική θεωρία παιγνίων (behavioral game theory).
Με λίγα λόγια οι οικονομολόγοι αναλυτές προσπαθούμε συχνά να παντρέψουμε τη γεωπολιτική, την οικονομία και την αβεβαιότητα. Η χρήση παραμέτρων οικονομικής φιλοσοφίας και ψυχολογίας (ναι, υπάρχουν τέτοιες) συναντά την παραδοσιακή ανάλυση συστημικού ρίσκου, αλλά μέσα και από τα δέντρα λήψης αποφάσεων της θεωρίας παιγνίων.
Με αυτόν τον συνδυασμό, κράτη, επιχειρήσεις, θεσμικοί επενδυτές και υπερεθνικοί οργανισμοί μπορούν να έχουν μια ευρύτερη εικόνα των μακροοικονομικών μεγεθών τα οποία πλέον (ύστερα από πανδημία-πόλεμο-ενεργειακή κρίση) φαίνεται ότι θα μεταβάλλονται σε ένα καθεστώς μόνιμης ανισορροπίας.
Η ακριβής πρόβλεψη δηλαδή καθίσταται σήμερα μέρος της χαοτικής αταξίας σε πάσης φύσεως συστήματα και πεδία ρίσκου (γεωπολιτική, αγορές, επιχειρήσεις, κράτη) μέσα σε ένα διαφαινόμενο καθεστώς που θα εναλλάσσει τη «σταθερή ανισορροπία» με την «ασταθή ισορροπία» (για να είμαστε πιο ακριβείς). Συστήματα που φαίνεται να τα εγκαθιστά ο συνδυασμός γεωοικονομικής αστάθειας, στασιμοπληθωρισμού, ανόδου επιτοκίων, ύφεσης και λοιπών αστάθμητων παραγόντων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Αυτό το σκηνικό στην οικονομική πραγματικότητα θα τρέχει παράλληλα με την επιτάχυνση της διαφοράς μεταξύ πραγματικής και πλασματικής «κανονικότητας» στις οικονομίες. Και θα αυτοτροφοδοτείται από την αύξηση της χαώδους απόστασης μεταξύ παραγωγής και χρηματιστηριακών αποτιμήσεων – δεδομένης της υπερμόχλευσης των παραγώγων και φυσικά των προθεσμιακών στοιχημάτων.
Η πρωτοφανής εκτύπωση χρήματος από τις κεντρικές τράπεζες και η εξίσου πρωτοφανής τόνωση της ζήτησης από κυβερνητικές παροχές και επιδόματα, σε συνδυασμό με την έκρηξη της εναλλακτικής χρηματοδότησης, θα μετατοπίζουν τη δυναμική της συστημικής ανάλυσης του ρίσκου σε νέα μονοπάτια.
Η δε εξάπλωση του shadow banking (σκιώδης τραπεζική) δημιουργεί νέα δεδομένα όσον αφορά τη φύση του ίδιου του χρήματος (π.χ. digital currencies, cryptocurrencies) αλλά κυρίως θα μεταβάλει την ταχύτητα κυκλοφορίας του κεφαλαίου και των νομισματικών ροών, βασικοί παράγοντες φορτίου (απο)σταθεροποίησης των πραγματικών μεγεθών στις οικονομίες.
Η κλασική χρηματοοικονομική μηχανική αποτελούσε μέχρι τώρα τη μαθηματικοποιημένη εκδοχή στάθμισης και ελέγχου μεταβλητών (παραμετροποίηση, μοντέλα αριστοποίησης και βελτιστοποίησης με παλινδρομήσεις και επανέλεγχο).
Μια νέα συνθήκη όμως, αυτή της «προπόρευσης-υστέρησης» των μεγεθών, συναντά νέους όρους της θεωρίας του κινδύνου – όπως «συγκινδύνευση-συνολοκλήρωση» σε πολλαπλά συστήματα ρίσκου (ειδικά μετά το τέλος των μηδενικών επιτοκίων και των προγραμμάτων ποσοτικής χαλάρωσης από τις κεντρικές τράπεζες).
Συνηθισμένα διλήμματα των υπευθύνων χάραξης οικονομικής πολιτικής, των χρηματιστών, των τραπεζικών διοικήσεων ή των αναλυτών υπερεθνικών οργανισμών (αλλά και των ειδικών στη χρηματοοικονομική αρχιτεκτονική των αγορών γενικότερα) ουσιαστικά αλλάζουν πολύ λόγω των νέων έκτακτων δομών και εργαλείων χρηματοδότησης, σε κρατικό και σε υπερεθνικό επίπεδο (π.χ. Ταμεία Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας της Ε.Ε.).
Και όλα αυτά -το ξαναλέμε- μέσα σε περιβάλλοντα κυμαινόμενων επιτοκίων, συνεχών μεταβολών στις διαβαθμίσεις πιστοληπτικής ικανότητας και φερεγγυότητας χωρών, ιδρυμάτων, επιχειρήσεων. Περιβάλλοντα που απαιτούν ιεραρχημένη δράση, προτεραιοποίηση αποφάσεων, ακρίβεια στη χρονοδιαγραμματική στοχοπροσήλωση μέσα σε συνθήκες σχεδόν «χαοτικής αταξίας»…
* Οικονομολόγος
