Μήπως, πέρα από τον οικονομικό ανταγωνισμό μεταξύ Δύσης και Ασίας έχουμε ήδη και μια άτυπη φιλοσοφική αντιπαράθεση, συνοδευτική της δυτικής πνευματικής παρακμής?
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Αυτό που αρκετοί πλέον αποκαλούν «ασιατικό θαύμα» έχει μακρά ιστορία. Για να έλθουμε όμως πιο κοντά στην εποχή μας, μπορούμε να πούμε ότι ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας τού 1950. Αφετηρία του ήταν η Ιαπωνία που το 1952, μετά την ήττα της στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε ανεξάρτητο έθνος. αλλά υπό αμερικανική επιτήρηση. Όντας πολιτικός νάνος την εποχή εκείνη, η Ιαπωνία αποφασίζει να γίνει οικονομικός γίγας και εφαρμόζει ένα μοντέλο επιθετικής εξωστρέφειας που στηρίζεται στην φιλοσοφία και την βούληση των κατοίκων της, στον υψηλό δείκτη ευφυΐας, στην εργασιακή πειθαρχία, στην προσέλκυση τεράστιων επενδυτικών κεφαλαίων και στην υψηλή παραγωγικότητα.
Λίγα χρόνια αργότερα, βλέποντας τους ρυθμούς ανάπτυξης της ιαπωνικής οικονομίας, οι χώρες της ανατολικής και ΝΑ Ασίας (Ταϊβάν, Σιγκαπούρη, Χονγκ-Κονγκ, Νότιος Κορέα, Ταϋλάνδη, Μαλαισία και Ινδονησία) υιοθετούν το ίδιο περίπου πρότυπο και πετυχαίνουν πρωτόγνωρους για την περίοδο ρυθμούς ανάπτυξης. Πολύς λόγος γίνεται έτσι για τις νέες βιομηχανικές χώρες (ΝΒΧ), οι οποίες αργά αλλά σταθερά κάνουν όλο και πιο αισθητή την παρουσία τους στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Στον τελευταίο βέβαια, την περίοδο εκείνη κυριαρχεί η Δύση, όπου Ευρώπη και Αμερική μαζί καλύπτουν το 65% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 36% του διεθνούς εμπορίου. Η κατάσταση όμως αλλάζει…
Στο πλαίσιο λοιπόν των εξελίξεων αυτών, από τα μέσα της δεκαετίας τού 1960 αρκετοί αναλυτές αρχίζουν να μελετούν και να αναλύουν τα στοιχεία που συνθέτουν το αποκαλούμενο τότε «ιαπωνικό θαύμα», το οποίο αποτελεί μεν καρφί στα μάτια του κινεζικού κομμουνισμού από οικονομικής πλευράς, πλην όμως εξελίσσεται και σε δεινό ανταγωνιστή τόσον της Ευρώπης όσο και της Αμερικής. Παράλληλα, η Ιαπωνία εφαρμόζει ισχυρά προστατευτικά μέτρα στο εξωτερικό της εμπόριο, γεγονός που τής επιτρέπει να θωρακίσει την εσωτερική της αγορά.
Η στρατηγική αυτή βαθμιαία επεκτείνεται και στους άλλους ασιατικούς «δράκους», όπου εκκολάπτονται στρατηγικές βιομηχανίες τύπου «ζαϊμπάτσου» στην Ιαπωνία και «τσαεμπόλ» στην Νότιο Κορέα –που είναι παραγωγικά σύνολα τα οποία με πολύ έξυπνα μέσα εφαρμόζουν ταυτοχρόνως προστατευτικές πολιτικές όσο και μέτρα προωθητικά του ελεύθερου εμπορίου. Συνδυάζουν έτσι την εξωστρέφεια με τον παραγωγικό εθνικισμό. Ας σημειωθεί επίσης ότι η Ασία ήταν και είναι σε μεγάλο βαθμό, ερμητικά κλειστή στην μετανάστευση, ενώ σε χώρες όπως η Σιγκαπούρη η απασχόληση των ξένων υπόκειται σε εξοντωτική φορολογία.
Μέσα σε αυτό το οικονομικό περιβάλλον, σοβαρό ρόλο παίζουν και οι περίφημες «ασιατικές αξίες», όπως μού τις είχε περιγράψει το 1990 ο τότε πρωθυπουργός της Σιγκαπούρης Λι Κουάν Γιου, λίγους μήνες πριν αποχωρήσει από την εξουσία, μετά από 30 χρόνια παραμονής σε αυτήν. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, που παραμένουν εξόχως επίκαιρα, ο ασιατικές αξίες συνοψίζονται στον δεσμό με την οικογένεια και τον περίγυρό της, στην τάξη και το κοινό καλό εις βάρος του ατομισμού, στην αδιαπραγμάτευτη πίστη στην αρετή της εργασίας και στην εκπαίδευση και στην τάση για αποταμίευση και συνέπεια στην εκτέλεση των καθηκόντων,
Παραπλήσιες των ιδεών του Κομφούκιου –ο οποίος θεωρούσε κορυφαίο αγαθό τον «άνθρωπο ποιότητας», τον «ζουνζί»– οι περίφημες ασιατικές αξίες είναι σήμερα ευρύτατα διαδεδομένες και συνιστούν σοβαρότατο συγκριτικό πλεονέκτημα για τις χώρες που τις ασπάζονται. «Ο άνθρωπος ποιότητας», έγραψε ο Κομφούκιος, «αισθάνεται ντροπή όταν τα λόγια του ξεπερνούν τα έργα του». Προσέθετε δε ότι ο άνθρωπος ποιότητας είναι υπερήφανος αλλά όχι θρασύς.
Παίρνοντας σοβαρά υπ’ όψιν μας τις ασιατικές αξίες διαπιστώνουμε ότι η ασιατική οικονομία, πέρα από τις παραδοσιακές οικονομικές θεωρίες και πρακτικές, έχει και βαθύ φιλοσοφικό υπόβαθρο το οποίο κανείς δεν πρέπει και δεν μπορεί να αγνοεί. Ιδιαιτέρως δε σήμερα, που ο κομφουκιανισμός, μετά την απόρριψή του από την μαοϊκή Κίνα ως «φεουδαρχικό κατάλοιπο», κερδίζει έδαφος στο Πεκίνο φέρνοντας τον τίτλο μίας ιδιαίτερης «πνευματικής πολιτιστικής κατασκευής» που είναι «το μυστικό της ασιατικής ανάπτυξης».
Η σκέψη του Κομφούκιου, ο οποίος έζησε την περίοδο 552-479 π.Χ., σπρώχνει το άτομο να συμμετέχει στην γενική αρμονία του κόσμου έχοντας πάντα κατά νουν τον περιορισμό των επιθυμιών του. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, με αφετηρία τον Κομφούκιο, η ασιατική αντίληψη του κόσμου είναι παραπλήσια με αυτήν του Ηράκλειτου: η τελευταία λέξη των πραγμάτων δεν είναι η σταθερότητα του όντος, αλλά η μονιμότητα του γίγνεσθαι. Η φιλοσοφία και η σοφία συνίστανται στην προσαρμογή στις ανώνυμες τάξεις του κόσμου (tao) και στις απαιτήσεις της κοινωνικής ζωής, που αφ’ εαυτές απορρέουν από την κοσμική αρμονία. Στην σκέψη αυτή, το άτομο είναι πάντα μέρος ενός συνόλου – γεγονός που το διαφοροποιεί αισθητά από την δυτική φιλελεύθερη αντίληψη της «απελευθέρωσης» του ατόμου ως θεμέλιο της κοινωνικής ζωής. Κατά συνέπεια μήπως πέρα από τον οικονομικό ανταγωνισμό, εμμέσως πλην σαφώς, παρακολουθούμε και την αντιπαράθεση του Κομφούκιου με τον Διαφωτισμό? Τίποτε δεν είναι περισσότερο από βέβαιο…
