Του Γιώργου Καλαμωτουσάκη*
Η εννοια της φιλελεύθερης σκέψης είναι συνήθως συνδεδεμένη με τους στοχαστες του 18ου και 19ου αιωνος Sir William Petty, David Hume, και Adam Smith. Η δημοσίευση του σημαντικοτερου έργου του Adam Smith (1776) “Ερευνα για την Φυση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών», ηταν η πλεον επαναστατικη πραγματεια, οσον αφορα την Οικονομική Θεωρια. Όμως η εννοια του φιλελευθερισμού διαμορφωθηκε και συγκεκριμενοποιηθηκε αιωνες πριν την δημοσίευση του έργου του Adam Smith “The Wealth of Nations” απο τους Αρχαιους Έλληνες.
Ο Πλάτων στο έργο του» Πολιτεια», Βιβλιο ΙΙ, ανεφερθηκε στην εννοια του «καταμερισμου της εργασιας», καθως και ο Αριστοτέλης στην πραγματεια «Περι τα Ζωα Πολιτεια». Τόσο ο Πλατων οσο και ο Αριστοτέλης εισηγαγαν τις έννοιες του «κέρδους εκ του εμποριου» και το «κίνητρο του ατομικου συμφέροντος», εννοια γνωστη ως το αορατο χέρι του Adam Smith. Στην συνεχεια, ο Ξενοφών αναφερθηκε στην αναγκη « αυξησεως των Δημοσίων εσοδων», ενώ ο Αριστοφανης στους «Βατραχους» (405 B.C.) αναφερθηκε στην υποτιμηση του νομισματος (debasement of currency). Για το θεμα της υποτιμησεως του νομισματος ασχοληθηκε και ο Δημοσθένης στο έργο του «Κατά Τιμοκρατους».Εκεί, δηλώνει ευθαρσως ότι «οποιος υποτιμησει το νομισμα, η ποινη πρεπει να είναι θανατος».
Σχετικα με το θεμα της υποτιμησεως του νομισματος ο ιδρυτής του Χρηματηστηριου του Λονδίνου (Royal Exchange) Sir Thomas Gresham, σε επιστολη του στην Βασιλισσα της Αγγλιας το 1558 «Περι των Δεινών της Υποτιμησεως του Νομισματος» επεσημανε ότι όταν η κυβέρνηση αυξανει την προσφορα χρηματος, το νομισμα υποτιμαται.
Σ’αυτή την περιπτωση ο πολιτης διακρατει το ισχυρο νομισμα και διοχετεύει στην αγορα το αποδυναμομενο νομισμα. Δηλαδη, «το κακο χρημα διώχνει το καλο χρημα». Έκτοτε, αυτό το φαινομενο εγινε γνωστο ως Gresham’s Law. (Νομος του Γκρεσαμ).
Η δεύτερη διαμορφωση της εννοιας του οικονομικού φιλελευθερισμού έγινε από τον Alfred Marshall, ηγετική προσωπικότητα της Νεοκλασικης Οικονομιας. Την διαμορφωση της εννοιας του οικονομικού φιλελευθερισμού επηρεασαν επισης οι στοχαστες A. Hobson και Arthrur Cecil Pigou, με την εισαγωγη του θεσμού της Ευημεριας τηςΟικονομιας (Welfare Economics), διαφωνωντας με την ορθόδοξη πολιτικη οικονομια. Αυτος όμως που απερριψε την κλασικη και νεοκλασικη οικονομια είναι ο Thornstein Veblen, ο οποιος εισηγαγε στην Κοινωνια την εννοια της πολιτικης ανθρωπολογιας.
Στον 20ο και 21ο αιωνα η εννοια του οικονομικού φιλελευθερισμού προσδιοριστηκε καταλυτικα από από τις οικονομικές θεωρίες των John Maynard Kaynes και Milton Friedman. Η βαθεια οικονομική κρίση της δεκαετιας του 1930, οδήγησε τις πολιτικες και ακαδημαικες ηγεσίες να υιοθετήσουν την «Γενική Θεωρια Απασχολησης, Επιτοκιου και Χρηματοδοτησεως» του John Maynard Keynes, η οποια συνιστούσε εκτεταμενες δαπανες του Δημοσίου, οι οποιες θα χρηματοδοτουνται με τεραστια ελλειμματα του προυπολογισμου του Κρατους. Ο πλεον ανορθόδοξος τροπος χρηματοδοτησεως. Στόχος της θεωριας αυτης ηταν η αναταξη της οικονομιας , η οποια θα οδηγούσε σε αυξημενο ρυθμού οικονομικής αναπτυξεως και στην πληρη απασχοληση της οικονομιας.
Πραγματι, η Κευσιανη οικονομική πολιτικη ηταν εν γενει επιτυχής για μια τριακονταετια. Όμως, η υπερβολικη αυξηση της ζητήσεως στην δεκαετια του 1960, και η χαλαρη νομισματικη πολιτικη που την συνόδευσε, οδηγησαν σε μια περιοδο αυξημενων πληθωριστικων προσδοκιων. Εναντιον των δυσμενών επιπτωσεων της εκτεταμενης νομισματικης και δημοσιονομικής πολιτικης, προειδοποιησε ο αλλος μεγαλος οικονομολόγος και στοχαστης Milton Friedman,γενεσιουργος της Μονεταριστικης Σχολής του Σικαγου.
Η προταση του Friedman προβλεπει την υποχρεωση της Κεντρικής Τραπεζας των ΗΠΑ (Federal Reserve Bank) να εφαρμοσει μια νομισματικη πολιτικη, οπου ο ρυθμος αυξησεως του νομισματος (money supply) ισουται με τον ρυθμο αυξησεως του πραγματικου Ακαθαριστου Εθνικού Προϊόντος, ενώ το επιπεδο των τιμών παραμενει σταθερο. Αυτό σημαινει ότι ο πληθωρισμος είναι αποτελεσμα της αυξημενης προσφορας χρηματος και της περιορισμενης προσφορας αγαθων και υπηρεσιων.
Όμως το φαντασμα του στασιμοπληθωρισμου – πληθωρισμος μετ’ανεργιας – στην αρχη της δεκαετιας του 1970, οδήγησε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής να εγκαταλειψουν τον «Χρυσο Κανονα» (Gold Standard) και να θέσουν το Δολλαριο σε καθεστως ελεύθερης διακυμανσης (προταση Friedman).
Έκτοτε, το καθεστως του μικτού οικονομικού φιλελευθερισμού εφαρμοστηκε σχετικα επιτυχως από όλες τις χώρες του Δυτικού κόσμου. Αποδειξη της επιτυχιας αυτης είναι η αντιμετώπιση της χρηματο-οικονομικης κρίσης το 2008, καθως και της κρίσης της πανδημιας του Covid το 2020 – 2021. Σημειουται ότι και στις δυο αυτές κρισεις, η εκτεταμενη χρήση νομισματικης και δημοσιονομικής πολιτικης συντελεσαν στην αποφυγη μιας βαθιας οικονομικής κρίσεως με απροβλεπτες, και ισως καταστροφικες επιπτωσεις παγκοσμιως.
Θυμίζω ότι περαν των συστημικών αδυναμιων του Τραπεζικου Συστηματος, η κυρια αιτια της νομισματικης κρίσεως του 2008 οφειλετο στην αποφαση του Υπουργου των Οικονομικών των ΗΠΑ (U.S.Treasury) να επιτρεψει την πτωχευση της τραπεζας Lehman Brothers. Ευτυχώς η μετεπειτα εγκαιρη, και μαζικη, παρεμβαση των Κεντρικών Τραπεζων (ΗΠΑ, Ιαπωνιας, Γερμανιας, Γαλλιας και Ηνωμένου Βασιλειου ) περιορισε καθοριστικα το εύρος και το βαθος της κρίσεως. Παρομοιως, στην περιπτωση της Πανδημιας του Covid, η εγκαιρη νομισματικη και δημοσιονομική παρεμβαση από ολες τις Κυβερνησεις, συνετέλεσε στην αποφυγη μιας βαθυτερης κρίσεως.
Από την εμπειρια της εφαρμοσθεισας νομισματικης και δημοσιονομικής πολιτικης στην αντιμετώπιση των δυο αυτων κρίσεων, προκυπτει ότι οι δογματικες ιδεοληψίες τοσο των μονεταριστων οσο και των δημοσιονομιστων (Μonetarists nad Fiscalists), (1) δεν συμβαλλουν στην επιλυση η/και στην ανασχεση των οικονομικών κρίσεων , (2) δεν συμβαλλουν στην δημιουργια σταθερου πολιτικου και οικονομικού περιβαλοντος , αναγκαιου για την ομαλη αυξηση του ρυθμού οικονομικής αναπτυξεως , και (3) δεν περιοριζουν την δυναμικη των πληθωριστικων προσδοκιων.
Στην μετα χρηματοπιστωτικη κρίση, την κρίση της πανδημιας και την σχετική τιθασευση του πληθωρισμου, το επιχειρηματικο πνευμα που δημιουργήθηκε στην Ελλαδα, συντέλεσε στην επιτευξη σημαντικων, και μετρήσιμων, δεικτών οικονομικής και κοινωνικής αναπτυξεως.
Σημειουται ότι η οικονομική ανακαμψη που επετευχθη, μετα από μια μακρα περιοδο καθηλωσεως του ΑΕΠ της χωρας, είναι αποτελεσμα των διαρθρωτικων αλλαγων και μεταρρυθμισεων που εφαρμοστηκαν από μια φιλελεύθερη Κυβερνηση.
Μεταξυ των διαρθρωτικων αλλαγων είναι η δημιουργια θετικών πρωτογεννων πλεονασματων, η μεταρρυθμιση για ταχυτερη απονομη της δικαιοσυνης, το ευνοϊκότερο καθεστως προσελκυσεως ξένων επενδυσεων, η θεσμοθέτηση ιδιωτικών μη κερδοσκοπηκων πανεπιστημιων, και η θεσμική εφαρμογη των κοινωνικών αλλαγων, με στοχο την προστασια της ισοτητας των φύλων. Βεβαια, η πραγματοποιηση των μεγαλων επενδυτικων προγραμματων του Ταμειου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσιας (ΤΑΥΠΕΔ), σε συνδιασμο με τραπεζικη χρηματοδοτηση με μειωμενα επιτοκια, συντελεσαν στην θετική και βελτιωμενη προοπτικη της Ελληνικής οικονομιας .
Προφανως η Ελληνική οικονομια είναι μια μικτή ελεύθερη οικονομια. Με το Κρατος να εχει σημαντικο ρόλο στον προσδιορισμο των δαπανων, της φορολογικής πολιτικης, της αντιμετωπισης του κινδύνου εξωτερικής επιβουλης, την χρηματοδοτηση των εξοπλιστικων συστηματων με τεχνολογια αιχμης, την ισορροπημενη διαχειρηση του δείκτη κοινωνικής συνοχής, την πολιτικη αυξησης της απασχολησης και των πραγματικων μισθών, την προσελκυση ξένων επενδυσεων, και την προσαρμογη της κληματικης αλλαγης.
Σημειουται ότι σημαντικος προωθητικος παραγοντας της Ελληνικής οικονομιας παραμενει η παραοικονομια. Η πραγματικη φοροδιαφυγη η φοροαποφυγη, ανερχεται τουλαχιστον στο 25% του ακαθαριστου εγχώριου προιοντος, ήτοι πενηντα δισεκατομμυρια ευρώ. Και τούτο γιατι, περαν των εισοδηματων που δεν καταγραφονται, οι φοροδιαφευγοντες ελεύθεροι επαγγελματιες και αυτοι που ασκουν «μαυρη¨εργασια, εισπρατουν για τον εαυτο τους, αντι του Δημοσίου, τον φορο προστιθεμενης αξιας (ΦΠΑ) και τον ειδικο φορο καταναλωσης καυσιμων. Παραλληλα, οκτώ στους δεκα φορολογούμενους νομίμως δεν πληρωνουν φορο εισοδηματος, διότι τα δηλωθεντα εισοδηματα καλυπτονται από το αφορολογητο οριο.
Αναμφιβολα, τα τελευταια τεσσερα χρονια, η φοροδιαφυγη εχει μειωθεί σημαντικα, από περιπου 35 % του ΑΕΠ στην προ-πανδημια περιοδο, στο 25 % του ΑΕΠ το 2024. Η μείωση της φοροδιαφυγης είναι αποτελεσμα της εκτεταμενης χρήσης, αρχικα λόγω πανδημιας, του πλαστικου χρηματος, της προσφατης υποχρεωτικης εφαρμογης του συστηματος POS στις συναλλαγες, και της σύνδεσης του POS με τις ταμειακες μηχανες. Επιβεβαιωση τούτου εναι η υπεραποδοση των φορολογικών εσοδων του Υπουργειου Οικονομικών τα τελευταια τρια χρονια.
Ενας ακομα δείκτης του προωθητικου ρόλου της φοροδιαφυγης στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομιας, ειναι η εξέλιξη του μεγέθους των ιδιωτικών καταθεσεων στα Πιστωτικά Ιδρυματα της Χωρας, σε συνδιασμο με το επιπεδο της ιδιωτικής καταναλωσης.
Μεταξυ 2019 και 2023, οι καταθεσεις ιδιωτών αυξηθηκαν κατά 42,4 %, από Ευρώ 140.0 δισεκατομμυρια σε Ευρώ 199,4 δισεκatoμμυρια. Βεβαια, ανα σημαντικο ποσοστο της αυξησεως των ιδιωτικών καταθέσεων οφειλεται στον επαναπατρισμο της εκροής των Ευρώ 115 δισεκατομμυριων που συντελέστηκε κατά την περιοδο της διεθνούς νομισματικης κρισεως 2010-2012. Εκ του ποσου αυτου Ευρώ 32 δισεκατομμυρια διοχετευθηκαν στο εξωτερικο και Ευρώ 25 δισεκατομμυρια παρεμειναν αδρανη σε ασφαλεις ιδιωτικούς χώρους. Τα υπολοιπα καλυψαν λειτουργικές αναγκες των επιχειρησεων, και χρηματοδοτηση της ιδιωτικής καταναλωσης. (Μελετη Λεωνιδα Στεργίου στην Καθημερινη)
Παραλληλα, ενώ το σύνολο των δηλωθέντων εισοδηματων το 2023 δεν ξεπερασε τα Ευρω 96,6 δισεκατομμυρια, η ιδιωτική καταναλωση, μεταξυ 2019 και 2023 αυξηθηκε κατά 13,2 %, από Ευρώ 123,6 δισεκατομμυρια σε Ευρώ 139,7 δισεκατομμυρια, διατηρωντας, διαχρονικα, σχετικα σταθερη την σχέση ιδιωτικής καταναλωσης προς το Ακαθαριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) της Χωρας, ητοι, συν- πλην 70 %. (NIESR και ΤτΕ).
Προφανως, η τεραστια διαφορα μεταξυ των δηλωθέντων εισοδηματων και του μεγέθους της ιδιωτικής καταναλωσης, υποδηλωνει ότι τα πραγματικα εισοδηματα είναι κατά 45% μεγαλυτερα από αυτά που επισημως έχουν δηλωθεί. Σημειώνω ότι η ιδιωτική αποταμιευση το 2023 ηταν επισης θετική ως ποσοστο του Ακθαριστου Εγχωρίου Προϊόντος. Αρα η αυξημενη ιδιωτική καταναλωση δεν προηλθε από προσθετο Τραπεζικο δανεισμο.
Με εναυσμα το αρθρο της Καθημερινης «Ατελείωτο «παρτι» στο λαθρεμποριο καυσιμων» (4 -12- 2023), το σύνολο των αντιπολιτευομενων κομματων και ορισμένοι οικονομολόγοι σχολιαστες του ‘ανοθευτου’ (unadulterated) φιλελευθερισμού, εισηγουνται ότι ο ειδικός φορος καταναλωσης στην βενζινη και ο φόρος προστιθεμενης αξιας (ΦΠΑ), πρεπει να μειωθεί, έτσι ώστε ο πολιτης να αυξησει τις καταναλωτικες του δυνατοτητες, και να καταπολεμηθει η «ακριβεια», η οποια, ειρησθω εν παροδω, είναι συναρτηση, αφενος μεν της μεγαλης αυξησεως των τιμών των ορυκτών καυσιμων, αφετερου δε της υπερβαλουσας ζήτησης οπως αναλυεται παρακατω.
Συνεπως, αυτό που φαινεται να αγνοειται είναι οτι η εφαρμογη της μειώσεως των φορων καταναλωσης θα οδηγήσει σε de facto αυξηση της ιδιωτικής καταναλωσης, και ειδικοτερα της καταναλωσης εισαγωμενων προιοντων. Προσθετα, το αποτελεσμα της μειώσεως των φόρων καταναλωσης θα ειναι η διεύρυνση των διπλων ελλειμματων (προυπολογισμου και του ισοζυγίου πληρωμων). Δεδομένου δε ότι τα εσοδα του Δημοσίου, που εισπρατονται από αμεσους φορους δεν αρκουν για την χρηματοδοτηση των δαπανων του Κρατους , ο μονος άλλος τροπος να καλυφθουν τα ελλειμματα αυτά ειναι η προσφυγη σε προσθετο εξωτερικό δανεισμο.
Όμως, με το Δημόσιο χρέος ήδη στα 400 δισεκατομμυρια Ευρώ, δεν υπαρχει περιθωριο περαιτερω αυξησης του Δημόσιου χρέους. Αν συμβει κατι τέτοιο, οι διεθνείς αγορες θα τιμωρήσουν και παλι την Ελλαδα, αρχικα με μεγαλυτερα επιτοκια και στην συνεχεια με πληρη διακοπη της χρηματοδοτησης, αναγκαια για την αναχρηματοδοτηση του Δημοσίου χρέους. Τουτέστιν δηλαδη χρεωκοπια της Χωρας. Τέτοιο εγκλημα, πιστευω, ουδείς πολιτικος ηγέτης θα δεχθεί να επομισθει.
Σημαντικο είναι ότι η Κυβερνηση με την δημοσιονομική πολιτικη που εφαρμοσε τα τελευταια τεσσερα χρονια, κατωρθωσε να μειώσει την σχέση Χρέους/ΑΕΠ απο 207 % στην περιοδο της πανδημιας το 2020, στο 161,9 % το 2023 με προβλεψη να μειωθεί στο 152 % το 2024 και στο 148 % το 2025, συμφωνα με εκτιμήσεις της Eurostat, του Διεθνούς Νομισματικου Ταμειου και της Τράπεζας της Ελλάδος.
Συμπερασματικά, με την προυπόθεση ότι το μεταρρυθμιστικο πρόγραμμα θα συνεχιστεί, η εφαρμογη της φιλελεύθερης οικονομικής πολιτικης μεσομακροπροθεσμα είναι πραγματοποιησιμη, εντός των πλαισιων της δημοσιονομικής πειθαρχιας, της κοινωνικής συνοχής και της πολιτικης σταθεροτητας που έχει ήδη επιτευχθεί.
*Ο Γιώργος Καλαμωτουσάκης διετέλεσε καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο New York University, Graduate School of Business, και Διευθύνων Συμβουλος της Τράπεζας American Express Bank στην Ελλαδα και της Egyptian American Bank, στην Αίγυπτο.
Πηγή: ot.gr
