Του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη*
Το 1991, η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης πυροδότησε μια αλυσίδα ανακηρύξεων ανεξαρτησίας. Το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση τελικά αναγνωρίστηκε μόνο στις ομόσπονδες σοβιετικές δημοκρατίες (15 συνολικά) και όχι σε μικρότερης θεσμικής βαρύτητας οντότητες. Το Ναγκόρνο Καραμπάχ, αυτονομία εντός του Αζερμπαϊτζάν με μεγάλη πλειοψηφία αρμενικού πληθυσμού, δεν ευνοήθηκε από αυτή τη διευθέτηση και συνέχισε τον ένοπλο αγώνα για την ανεξαρτησία του, όπως συνέβη και με άλλες τοπικές αυτονομίες σε πρώην σοβιετικό έδαφος, όπως η Οσσετία, η Αμπχαζία ή η Τσετσενία. Το Αζερμπαϊτζάν απάντησε στρατιωτικά εναντίον των αυτονομιστών, αλλά στράφηκε βίαια και κατά μεγάλου αριθμού Αρμενίων μειονοτικών σε άλλα σημεία της χώρας, την οποία εγκατέλειψαν ως πρόσφυγες. Το Ναγκόρνο Καραμπάχ και η Αρμενία επιβλήθηκαν στρατιωτικά, με την κατάληψη και νέου εδάφους και μιας λωρίδας ως ομφάλιο λώρο για την επικοινωνία με την Αρμενία. Η επιχείρηση αυτή οδήγησε στην καταστροφή των αζερικών χωριών και κωμοπόλεων, με πρακτικές εθνοκάθαρσης και την πρόκληση έντονου προσφυγικού ρεύματος προς το Αζεμπαϊτζάν. Το 1994 ο πόλεμος σταμάτησε με την εμπλοκή της διεθνούς κοινότητας και η επίλυση της κρίσης τέθηκε υπό την αιγίδα του ΟΑΣΕ. Έκτοτε, το Ναγκόρνο Καραμπάχ, ένα κράτος-μη κράτος, ζει με τη βοήθεια της Αρμενίας και των Αρμενίων της διασποράς χωρίς καμία διεθνή αναγνώριση. Η πρόσφατη ένοπλη αναζωπύρωση έφερε στο φως την λιμνάζουσα εκκρεμότητα με τον χειρότερο τρόπο, και την στρατιωτική εμπλοκή της Τουρκίας. Οι άμαχοι πληρώνουν ακριβά, και πάλι, την αμφίπλευρη εθνικιστική υστερία.
Στην Ελλάδα, είναι κραυγαλέα η μονομέρεια στην πληροφόρηση και την έκφραση γνώμης. Θεωρείται αξιωματικά ότι το δίκιο είναι με τους Αρμένιους και το άδικο βαραίνει τους Αζέρους. Ότι οι Αρμένιοι του Καραμπάχ δικαιούνται να δημιουργήσουν δικό τους κράτος, ενώ το Αζερμπαϊτζάν οφείλει να παραχωρήσει τμήμα της επικράτειάς του. Ότι δηλαδή το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση ανήκει στους Αρμένιους, ενώ το Αζερμπαϊτζάν δεν έχει δικαίωμα να υπερασπιστεί την εδαφική του ακεραιότητα. Στην Ελλάδα, κανείς δεν ασκεί κριτική στο γεγονός ότι και οι δύο πλευρές προστρέχουν στη βία, και μάλιστα κατά αμάχων. Η ελληνική αντίδραση βασίζεται σε μία συλλογικά αυτοματοποιημένη, ψυχολογικού χαρακτήρα θέση η οποία βασίζεται σε μία ταύτιση. Υπέρ των (χριστιανών) Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ, εναντίον των (μουσουλμάνων) Αζέρων. Η θέση αυτή, έχει δύο βασικά προβλήματα: πρώτον, αδιαφορεί για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις όπως ορίζονται από το διεθνές δίκαιο, το οποίο γενικά και αόριστα επικαλούμαστε, και ορθά πράττουμε. Δεύτερον, δικαιώνει αβασάνιστα την κάθε στρατιωτική επέμβαση κατά της εδαφικής ακεραιότητας άλλου κράτους. Αν κανείς αντικαταστήσει τα ονόματα από το ιστορικό της σύγκρουσης όπως περιγράφηκε αφαιρετικά παραπάνω, θα έβλεπε μεγάλες ομοιότητες με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο και την αυτο-ανακήρυξη της Βόρειας Κύπρου, ως ένα παράνομο κράτος-μη κράτος.
Αυτή είναι η δημόσια συζήτηση που θέλουμε να έχουμε; Με οπαδικούς όρους, να κερδίζει η «ομάδα μας» χωρίς κανόνες; Ας έρθουμε στο ζητούμενο: Δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, ίσως, υπό όρους. Διαφύλαξη της εδαφικής ακεραιότητας, ναι, και αυτό υπό όρους. Βία κατά αμάχων και εθνοκάθαρση, ποτέ και με τίποτα.
*καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
