Γιατί άραγε οι κεϋνσιανοί δεν αναφέρονται στην επιστολή του μεγάλου οικονομολόγου, πριν 90 ακριβώς χρόνια προς τα εγγόνια του;
Του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Σε αντίθεση με κάποιους δομικούς φιλελεύθερους οικονομολόγους, θεωρώ τον Τζων Μαίηναρντ Κεύνς έναν πραγματιστή, κυνικό αλλά με χιούμορ, φιλελεύθερο οικονομολόγο, που έδινε μεγαλύτερη σημασία στα «ζωϊκά πνεύματα» παρά στους ορθολογικούς κανόνες της προσφοράς και ζήτησης. Υπό αυτή την έννοια, ο οικονομολόγος που το 1930 βρήκε λύσεις στα καυτά προβλήματα του καπιταλισμού, θεωρούσε τις ανθρώπινες συμπεριφορές πολύ πιο κρίσιμες για την οικονομία από κανόνες που ποτέ δεν είχαν επιβεβαιωθεί.
Πριν 90 χρόνια έτσι, έχοντας γνωρίσει και μελετήσει, την χρηματοοικονομική καταστροφή του 1929 και τις επιπτώσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έγραψε την περίφημη «Επιστολή στα εγγόνια μας», στην οποίαν περιέγραφε τον κόσμο του 2030.
Μεταξύ δε άλλων, στο κείμενο αυτό έγραφε: «Τούτη την ώρα υποφέρουμε από μια άσχημη επίθεση οικονομικής απαισιοδοξίας… Κάνουμε πιστεύω λάθος στις ερμηνείες μας γι’ αυτά που μας συμβαίνουν. Δεν πάσχουμε από ρευματισμούς των γηρετειών, αλλά από αυξανόμενους πόνους των πολύ γρήγορων μεταβολών και των δοκιμασιών που υπάρχουν όταν μεταβαίνουμε από μια οικονομική περίοδο σε άλλη…».
Στο πλαίσιο αυτό, ο διάσημος οικονομολόγος προτείνει τις συνταγές της Γενικής Θεωρίας του, ως πρώτη δόση αντιμετώπισης της τεχνολογικής ανεργίας και τόνωσης της αναπτυξιακής διαδικασίας. Αναγνωρίζει την δυναμική του καπιταλισμού να καινοτομεί, να ανοίγει νέες αγορές και να ανατρέπει καταστάσεις, πλην όμως, κατά την εκτίμησή του, αυτό δεν γίνεται πάντα με τα ορθολογικά κριτήρια που υπαγορεύει – υποτίθεται η ελεύθερη αγορά.
Αντίθετα, ο Κέυνς, θέλησε να εξηγήσει τις αποκλίσεις από την πλήρη απασχόληση και την τροφοδοσία των κρίσεων, φέροντας στο προσκήνιο τα περίφημα ζωϊκά πνεύματα και τη σημασία τους. Τόνισε τον θεμελιώδη ρόλο τους στους υπολογισμούς των επιχειρηματιών. «….Η βάση της γνώσης μας για τον υπολογισμό της απόδοσης δέκα χρόνια από τώρα ενός σιδηρόδρομου, ενός ορυχείου χαλκού, μιας κλωστοϋφαντουργίας, της πελατείας ενός πρωτότυπου φαρμάκου, μιας ναυτιλιακής εταιρείας, ενός κτιρίου στο Σίτι του Λονδίνου, φτάνει στο ελάχιστο και μερικές φορές στο μηδέν…» έγραψε. Αν οι άνθρωποι είναι τόσο αβέβαιοι, πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις; «Μπορούν να παίρνονται μόνο ως αποτέλεσμα ζωικών πνευμάτων (animal spirits)». Είναι το αποτέλεσμα μιας «αυθόρμητης ώθησης για δράση». Δεν είναι, όπως υπαγορεύει η ορθολογική οικονομική θεωρία, «…το αποτέλεσμα ενός σταθμισμένου μέσου όρου ποσοτικών οφελών πολλαπλασιασμένων με ποσοτικές πιθανότητες….».
Υπάρχουν στην οικονομία, κατά τον Κέυνς, νοητικές ενέργειες και ζωτικές ορμές που δημιουργούν ένα ευμετάβλητο περιβάλλον, όχι πάντα κατανοητό. Έτσι ο διάσημος οικονομολόγος, με έμφαση αναφέρεται στην παράξενη σχέση μας με την αμφισημία και την αβεβαιότητα. Μερικές φορές μας παραλύει. Ωστόσο, άλλες φορές μας αναζωογονεί και μας δίνει ενέργεια, βοηθώντας μας να ξεπεράσουμε τους φόβους και την αναποφασιστικότητά μας.
Ακριβώς όπως οι οικογένειες κάποτε συμφωνούν και άλλοτε διαφωνούν, ενίοτε είναι ευτυχισμένες και ενίοτε δυστυχισμένες, μερικές φορές είναι επιτυχημένες και άλλες σε σύγχυση, έτσι και ολόκληρες οικονομίες περνούν καλές και άσχημες περιόδους. Η κοινωνική δομή αλλάζει. Το επίπεδο εμπιστοσύνης του ενός προς τον άλλο ποικίλει. Και η προθυμία μας να προσπαθήσουμε και να προβούμε σε αυτοθυσίες δεν είναι σε καμία περίπτωση σταθερή.
Παρ’ όλα αυτά, ο Κέυνς, στο δοκίμιο του προέβλεπε ότι τα εγγόνια του το 2030 θα ήταν οκτώ φορές πιο πλούσια από τον κοινό θνητό της εποχής του, διατηρούσε όμως σοβαρές αμφιβολίες για το επίπεδο της ευτυχίας τους.
Πριν 90 χρόνια έτσι, έθετε το θέμα της ποιοτικής υφής του καπιταλιστικού συστήματος, αφήνοντας να γίνει αντιληπτό ότι πλούτος και εξουσία, μπορούν να γεννήσουν ψευδαισθήσεις κενές περιεχομένου. Απληστία και φιλαργυρία για παράδειγμα, ο Κέυνς θεωρεί πως είναι σοβαρές ασθένειες, καταστροφικές για το σύστημα που τις παράγει. Στο μέτρο λοιπόν που η πανδημία σήμερα φέρνει στην επιφάνεια νέα οικονομικά και κοινωνικά φαινόμενα που θα μεταβάλλουν συμπεριφορές και συνήθειες, λίγος στοχασμός για το είναι σε σχέση με το έχειν, κάθε άλλο παρά άχρηστος θα ήταν.
