Του Μανώλη Βασιλάκη
Σε μια εποχή διεθνούς ανόδου των απολυταρχιών, η Athens Review of Books επιλέγει να προβάλει τον αγώνα του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την παγκόσμια ειρήνη και για την ίδρυση των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Να μιλήσει προπαντός για το πνεύμα του ηγέτη με όραμα. Αλλά και την ανυπολόγιστη προσφορά της Μεγάλης Βρετανίας στη δημοκρατία και την ειρήνη, στην Ευρώπη και τον κόσμο, καθώς και την μικρόψυχη αντιμετώπισή της από κάποιες ευεργετηθείσες Ευρωπαϊκές χώρες. Η σκιά του Τσώρτσιλ θα πλανάται πάντα πάνω από την ζαλισμένη γηραιά και εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα ήπειρο. Η Ευρώπη οικοδομήθηκε με πολλά ζωτικά γενναία ψεύδη / ιδεολογήματα. Καιρός είναι να μελετήσει προσεκτικά την ιστορία της, να κάνει αυτοκριτική, να μάθει από τα λάθη της, να αναγνωρίσει σε ποιους οφείλει την μακρά ειρήνη και ευημερία της και –ανάγκη πάσα– να επανασχεδιαστεί και να επανιδρυθεί για να υλοποιήσει το «Μεγάλο Σχέδιο» του Τσώρτσιλ: τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Με την εκ μέρους της ΕΕ προσέγγιση της Μεγάλης Βρετανίας και τη στενή συνεργασία της. Και –γιατί όχι;– με την επανένταξή της, διότι Ευρώπη χωρίς την Μ. Βρετανία δεν νοείται. Δεν μπορεί να υπάρξει ούτε Γερμανική Ευρώπη ούτε Γαλλική Ευρώπη ούτε Γαλλογερμανική Ευρώπη.[1]
Η Μάργκαρετ Θάτσερ έβλεπε θετικά μεν την Κοινή Αγορά και υποστήριζε την διεύρυνση της ΕΕ με χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ωστόσο αντιδρούσε σφόδρα στην εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, πράγμα που εξέφρασε με την πασίγνωστη ομιλία της στην Μπριζ του Βελγίου το 1988. Εξαιτίας των θέσεων που ανέπτυξε τότε η «Σιδηρά Κυρία» προκλήθηκε εξέγερση στο κόμμα και την κυβέρνηση, που τελικά οδήγησε στην ανατροπή της το 1990. Παρά ταύτα ο ευρωσκεπτικισμός είχε εγκατασταθεί για τα καλά στη Βρετανία. Ο remainer Κάμερον και ο brexiter Τζόνσον παίζοντας με τον λαϊκισμό με το προεκλογικό σύνθημα “Broken Britain”, ο ακροαριστερός Κόρμπιν και ο ακροδεξιός Φάρατζ κατάφεραν ένα μεγάλο πλήγμα στην ενότητα της Ευρώπης με το οριακό ποσοστό του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2016 (51,89% υπέρ του Brexit, 48,11% κατά).
Ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση κλονιζόταν από την οικονομική κρίση στο νότιο μέρος της ευρωζώνης και την έξοδο της Μεγάλης Βρετανίας, η αναποφασιστικότητα και απρονοησία των Ευρωπαίων ηγετών επέτρεψε στον Πούτιν να θέσει σε εφαρμογή ένα ιμπεριαλιστικό σχέδιο ελέγχου της Ανατολικής Ευρώπης το οποίο κορυφώθηκε στον πιο αιματηρό πόλεμο σε ευρωπαϊκό έδαφος, έναν ναζιστικής έμπνευσης πόλεμο που δεν στρέφεται μόνο εναντίον της Ουκρανίας αλλά και του συνόλου της Δύσης και των αξιών της. Και διότι η κωλυσιεργία τους να βοηθήσουν από την αρχή την Ουκρανία εμπόδισε τον γρήγορο τερματισμό του πολέμου και έδωσε τον χρόνο στον επιτιθέμενο Πούτιν να ξεφύγει από την δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει με την εκλογή του φιλοτύραννου παλαιού φίλου του, Ντόναλντ Τραμπ. Γι’ αυτόν τον λόγο τον περασμένο Νοέμβριο, μετά την εκλογή του Τραμπ στις 5 Νοεμβρίου 2024, αποφασίσαμε να δώσουμε γενικό τίτλο στο τεύχος 167 «Η Ουκρανία και ο κροκόδειλος του Νέου Μονάχου», με άρθρα των Τίμοθυ Γκάρτον Ας και Τίμοθυ Σνάιντερ.
Κατά ειρωνικό τρόπο, η Διάσκεψη του ΝΑΤΟ για την Ασφάλεια γίνεται στο Μόναχο, πόλη η οποία συμβολίζει εκείνη τη μοιραία Διάσκεψη και Συμφωνία του 1938 – καλό θα ήταν να αποφεύγονται τέτοιοι συμβολισμοί. Στην πρόσφατη Διάσκεψη στις 14 Φεβρουαρίου 2025 άκουσαν έκπληκτοι τον μετα-φασίστα χούλιγκαν, αντιπρόεδρο του Τραμπ, Τζέι Ντι Βανς, αντί να επικρίνει τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, να επιπλήττει την δημοκρατική Ευρώπη και να στηρίζει την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά. Αναρωτιέται κανείς σε ποιο Μεσαίωνα πορευόμαστε; Γιατί δεν είμαι σίγουρος ότι οι Ευρωπαίοι ηγέτες συνειδητοποίησαν πλήρως πως το διαρκές Πανηγύρι της Ματαιότητας έλαβε τέλος.[2] Η ώρα της αλήθειας έφθασε για τους πολιτικούς που διαχειρίζονται τις τύχες της Ευρώπης και φαίνονται ανεπαρκείς όπως οι ηγέτες του Μεσοπολέμου. Δεν θα ανατρέξω αναλυτικά στην ιστορία της εξάρτησης της Γερμανίας και συνακόλουθα της Ευρώπης από τη Ρωσία του Πούτιν εξαιτίας του καγκελάριου Σρέντερ και της πολιτικής σπείρας του «Hanover Connection»[3] (σπείρα στην οποία ανήκε και ο σημερινός πρόεδρος της Γερμανίας Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάιερ). Επίμονη και σταθερά προσανατολισμένη στις σχέσεις με το Κρεμλίνο αποδείχθηκε και η μοιραία καγκελάριος Μέρκελ. Το 2008 θεώρησε «εξαίρεση» την εισβολή στη Γεωργία, όπως και οι άλλοι Ευρωπαίοι ηγέτες. Στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι (2008) επίσης απέρριψε την πρόταση Μπους για εφαρμογή Σχεδίου Δράσης Μέλους τύπου MAP, για την ένταξη της Ουκρανίας και της Γεωργίας στη Συμμαχία.[4] Αργότερα, όπως γράφει στα –τόσο πληκτικά!– απομνημονεύματά της, διαβεβαίωσε τον Πούτιν ότι όσο θα ήταν καγκελάριος δεν θα εντάσσονταν στο ΝΑΤΟ αυτές οι χώρες, κι εκείνος «μου είπε το εξής: “Δεν θα είσαι για πάντα καγκελάριος. Και τότε θα γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ. Κι εγώ αυτό θέλω να το αποτρέψω”. Ούτε εσύ θα είσαι για πάντα πρόεδρος, σκέφτηκα.»[5]– αλλά δεν τόλμησε να το πει.
Το 2014, μετά την κατάληψη της Κριμαίας, η Μέρκελ πρότεινε στην υφυπουργό Εξωτερικών του Ομπάμα, Βικτόρια Νούλαντ: «Αφήστε με να τον μαλακώσω λίγο».[6] Και «θα μιλούσε με τον Πούτιν τελικά τριάντα οκτώ φορές κατά τη διάρκεια της [τότε] ρωσικής επίθεσης στην Ουκρανία».[7] Δεν έχω υπόψη μου την αγγλική πρωτότυπη φράση, που θα μπορούσε ίσως να μεταφραστεί, με την ορολογία του Μονάχου, «αφήστε με να τον κατευνάσω». Φυσικά «αντιτάχθηκε στην αποστολή βαρέος οπλισμού –την οποία ήθελαν στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στην Ουάσιγκτον– προς συνδρομή των απελπισμένων ουκρανικών δυνάμεων».[8]
Παρ’ όλα αυτά θα συνέχιζε την πολιτική εξάρτησης της Γερμανίας και της Ευρώπης από το φυσικό αέριο της Ρωσίας, και αγνοώντας τις αμερικανικές αντιρρήσεις θα προχωρούσε το 2018 στην κατασκευή του αγωγού Nord Sream 2, παρά τις αμερικανικές κυρώσεις. Η έναρξη της λειτουργίας του ανεστάλη από τον καγκελάριο Σολτς μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Όπως ομολογεί η μοιραία καγκελάριος, «Ο αγωγός εξελίχθηκε έτσι σε επενδυτικό φιάσκο».[9] Με δυο λόγια, o ρώσος δικτάτορας, αφού συναντήθηκε με τον Μακρόν στις 7 Φεβρουαρίου 2022 και με τον Σολτς στη Μόσχα στις 15 Φεβρουαρίου 2022 να συζητήσουν για την «Ουκρανική κρίση», και τους έβαλε να καθίσουν σ’ εκείνο το τραπέζι σε απόσταση περίπου 10 μέτρων, έκανε τα τελευταία τεστ. Αφού λοιπόν ο τύραννος του Κρεμλίνου τους αντιμετώπισε ως εκπροσώπους ενός Νέου Μονάχου, διαπίστωσε ότι κανείς δεν θα τον εμποδίσει να εισβάλει στην Ουκρανία. Κι όμως, με τα λόγια του Τσώρτσιλ, για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: «Ποτέ στην ιστορία δεν υπήρξε πόλεμος που να ήταν ευκολότερο να αποτραπεί με έγκαιρη δράση…» (ιστορική ομιλία στο Φούλτον,[10] 1946). Δυστυχώς τον χειρισμό του Ρώσου δικτάτορα είχαν πολιτικοί χαμηλών προσδοκιών.
Οι Νέβιλ Τσάμπερλεν (Μ. Βρετανία) και Εντουάρ Νταλαντιέ (Γαλλία) ασκώντας την πολιτική κατευνασμού (appeasement) του Χίτλερ με τη Συμφωνία του Μονάχου (29 Σεπτεμβρίου 1938) επέτρεψαν στη ναζιστική Γερμανία την προσάρτηση εδαφών της Τσεχοσλοβακίας (Σουδητία), παρότι ήδη είχε προηγηθεί η προσάρτηση της Αυστρίας (Anschluss). Έτσι, κατά τον Τσάμπερλεν, εξασφαλίστηκε η ειρήνη: “I believe it is peace for our time. … Go home and get a nice quiet sleep”.
Με παρόμοιες αυταπάτες επισκέφθηκαν τη Μόσχα οι Μακρόν και Σολτς, επέστρεψαν και κοιμήθηκαν ήσυχο ύπνο, αν και είχαν προηγηθεί τόσα γεγονότα προσαρτήσεων, όπως της Κριμαίας, επεμβάσεων, εισβολών, δολοφονιών πολιτικών αντιπάλων, τέϊα με διοξίνες κ.λπ., για να ξυπνήσουν απότομα στις 24 Φεβρουαρίου 2022.
Με την έναρξη της ρωσικής εισβολής, ο τότε βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον εδήλωσε απερίφραστα τη στήριξη της Βρετανίας στην Ουκρανία: όλοι οι βρετανοί πρωθυπουργοί αισθάνονται μια ελάχιστη υποχρέωση να ακολουθήσουν με κάποιο τρόπο την παράδοση του Τσώρτσιλ. Θα ακολουθούσε η στήριξη της κυβέρνησης Μπάιντεν και εν συνεχεία της ΕΕ. Έτσι η εντός τριών ημερών «παρέλαση του Πούτιν στο Κίεβο» δεν κατέστη δυνατή τα επόμενα τρία χρόνια.
Μετά την επιδρομή του Τραμπ με στόχο την καταστροφή της φιλελεύθερης μεταπολεμικής τάξης, της ευρωατλαντικής παγκόσμιας τάξης 80 χρόνων, την κήρυξη εμπορικού πολέμου στους πάντες, είναι πολύ αργά για να κάνουμε όσα δεν κάναμε τις προηγούμενες δεκαετίες. Έστω και τώρα όμως οφείλουμε να δεχθούμε την αλήθεια για την κατασκευή αυτού του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και ότι σφάλλαμε στις παραδοχές που θα το καθιστούσαν απρόσβλητο και αιώνιο, με ατμομηχανή την κραταιά Γερμανία. Οι αρτηριοσκληρωτικοί ιθύνοντες[11] στην ισχυρότερη οικονομία της Ευρώπης πίστευαν ότι είχαμε την καλύτερη δωρεάν …ασφαλιστική κάλυψη (στρατιωτική) από τις ΗΠΑ, πως είχαμε κατακτήσει την αειφόρο και αχανή αγορά της Κίνας, και θα είχαμε αενάως φθηνή ενέργεια από τη Ρωσία, με πρωταγωνίστρια και χονδρέμπορο τη Γερμανία.
Έσφαλλαν σε όλα. Και παρά τις αναγκαστικές λόγω Τραμπ και Ουκρανικού ζητήματος επαφές με το Λονδίνο, ακόμη δεν έχουν αποταθεί σοβαρά στην χώρα του πραγματικού πατέρα της Ενωμένης Ευρώπης, του Ουίνστον Τσώρτσιλ, να εργαστούν από κοινού για την ενότητα του Δυτικού Κόσμου. Ίσως γιατί πολλοί έχουν την αντίληψη του Ντε Γκωλ. Όπως θα διαβάσετε στις διπλανές σελίδες, κατά την υπογραφή της άνευ όρων παράδοσης της ηττημένης Γερμανίας, ο γερμανός στρατάρχης Βίλελμ Κάιτελ θεώρησε ότι θα υπέγραφε με τους νικητές Αμερικανούς, Βρετανούς, Ρώσους. Όταν όμως είδε και τη Γαλλική αντιπροσωπία αναφώνησε: «Τι, και οι Γάλλοι;». Οι Γάλλοι δηλαδή εμφανίστηκαν ως νικητές ενός πολέμου που διεξήγαγαν άλλοι, ενώ κατά τη διάρκειά του το καθεστώς του Βισύ συνεργαζόταν με το Γ΄ Ράιχ. Χάρη στη μεγαλοψυχία και οξυδέρκεια του Τσώρτσιλ που οραματιζόταν μια ενωμένη Ευρώπη βρέθηκαν και οι Γάλλοι ισότιμα στο τραπέζι των νικητών. Ο Ντε Γκωλ αναδείχθηκε με τα χρήματα που του παρείχε ο Τσώρτσιλ, με τα όπλα, τους ασυρμάτους και λοιπά εφόδια, αλλά κυρίως τις εξ αποστάσεως ραδιοφωνικές ομιλίες του από το BBC.
Από τα τέσσερα κείμενα του Τσώρτσιλ που ακολουθούν φαίνεται ποιος πρωταγωνίστησε, με όλο το κύρος του «πατέρα της νίκης», την αίγλη της Μεγάλης Βρετανίας και της Βρετανικής Κοινοπολιτείας και τις παροτρύνσεις του προς την Αμερικανική ηγεσία να αναλάβει την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης ηπείρου και να συμβάλουν από κοινού στην οικοδόμηση μιας ενωμένης Ευρώπης με απώτερο όραμα την ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης.
ΗΜεγάλη Βρετανία ταυτοχρόνως ενδιαφέρθηκε και για το δράμα του Γερμανικού λαού προκειμένου να σταθεί και πάλι στα πόδια του και να συνεργαστεί με τους Γάλλους, με στόχο την ενοποίηση της Ευρώπης. Επειδή ήταν τόσο νωπή η φρίκη του πολέμου, τον Οκτώβριο του 1945 ήταν εξαιρετικά δύσκολο στη Βρετανική Κυβέρνηση να στερήσει τρόφιμα και φάρμακα από τους πολίτες της και να τα δώσει στους εξαθλιωμένους Γερμανούς που εν μια νυκτί μεταμφιέστηκαν σε δημοκράτες. Πώς να τολμήσει η Κυβέρνηση να το προτείνει; Τότε δημοσιεύθηκε στην Daily Mirror μια σειρά ανταποκρίσεων των Χάρρυ Άσμπρουκ και Ντέιβιντ Γούοκερ από τη Γερμανία, που περιέγραφαν τη φοβερή κατάσταση στην κατεστραμμένη χώρα. Ότι 13 εκατομμύρια Γερμανοί κινδύνευαν να πεθάνουν από λιμοκτονία και ασθένειες: «Ακόμα περισσότεροι άνθρωποι είναι πιθανόν να πεθάνουν σε λίγες εβδομάδες απ’ όσους χάθηκαν στην Βρετανική Αυτοκρατορία κατά την διάρκεια των έξι χρόνων του πολέμου».[12]
Και μετά τη δημοσίευση των ανταποκρίσεων, την Παρασκευή 5 Οκτωβρίου 1945 δημοσίευσε το κύριο άρθρο με τίτλο «ΤΑΪΣΤΕ ΤΑ ΚΤΗΝΗ», το οποίο κατέληγε:
«Αποτελεί θέμα διεθνούς επίλυσης, διεθνούς γενναιοδωρίας, διεθνούς κατανόησης. Όσο περισσότερο αφήνουμε την Ευρώπη να βυθίζεται στον βάλτο, τόσο περισσότερο θα καθυστερήσει να αναδυθεί – τόσο περισσότερο θα πρέπει να διαρκέσει η κατοχή. Ό,τι και να συμβεί εμμένουμε στην απόφαση της Διάσκεψης του Πότσδαμ. Το βιοτικό επίπεδο των Γερμανών δεν θα είναι πουθενά υψηλότερο από αυτό των Ευρωπαίων γειτόνων τους. H Τευτονική μπάκα πρέπει να εξαφανιστεί. Θα είναι ένα σύμβολο».
Και ο Τσώρτσιλ στη διάσημη ομιλία του στο Κολέγιο Ουεστμίνστερ στο Φούλτον του Μισούρι το 1946 παρουσία του Προέδρου Τρούμαν τόνισε: «Η ασφάλεια του κόσμου απαιτεί μια νέα ενότητα στην Ευρώπη, από την οποία κανένα έθνος δεν θα πρέπει να είναι μόνιμα αποκλεισμένο. Από τις διαμάχες των ισχυρών προγονικών φυλών στην Ευρώπη προήλθαν οι παγκόσμιοι πόλεμοι που ζήσαμε ή οι πόλεμοι που συνέβησαν σε παλαιότερες εποχές». Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ ήταν εκείνος που μπορούσε να υποστηρίξει ενώπιον του Συμβουλίου της Ευρώπης την ένταξη της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή οικογένεια, στο Στρασβούργο στις 17 Αυγούστου 1949.
Πολλοί μιλούσαν μεταπολεμικά για το «Γερμανικό θαύμα». Το εν λόγω «θαύμα» επιτεύχθηκε με την διαγραφή των χρεών της Γερμανίας στη Διάσκεψη του Λονδίνου το 1953. Ήταν επίσης Αμερικανικό θαύμα, όπως και η ανοικοδόμηση και η πρόοδος της Ιαπωνίας. Πολιτικά, επρόκειτο για την υλοποίηση του σχεδίου του Τσώρτσιλ με αμερικανική παρέμβαση και κεφάλαια. Όταν ορθοπόδησε η Δυτική Γερμανία ο Αντενάουερ έκανε την πιο ειλικρινή Westbindung (πρόσδεση στη Δύση), έδειξε μεγαλύτερη προσήλωση στην Δύση απ’ ό,τι ο Ντε Γκωλ. Στον οποίο χάρις στον Τσώρτσιλ παραχωρήθηκε η Γαλλική ζώνη κατοχής στην ηττημένη Γερμανία ως οιονεί νικητή.
Στην διάσημη ομιλία του ο Τσώρτσιλ στο Κολέγιο Ουεστμίνστερ ανέφερε: «Και πάλι δεν μπορεί κανείς να φανταστεί μια αναγεννημένη Ευρώπη χωρίς μια ισχυρή Γαλλία. Σε όλη μου τη δημόσια ζωή εργάστηκα για μια ισχυρή Γαλλία και ποτέ δεν έχασα την πίστη μου στο πεπρωμένο της, ακόμη και στις πιο σκοτεινές ώρες. Δεν θα χάσω την πίστη μου τώρα».
Κι όμως, όταν με προτροπή της Μ. Βρετανίας ιδρύθηκε το 1960 η Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών με τη Σύμβαση της Στοκχόλμης, συνάντησε την άρνηση του Ντε Γκωλ. Σε ακόμα μεγαλύτερη ένδειξη ευγνωμοσύνης, ο Ντε Γκωλ στις 14 Ιανουαρίου 1963 εξήγγειλε ότι η Γαλλία θα ασκήσει βέτο στην ένταξη της Μεγάλης Βρετανίας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Τον Ιούλιο του 1965 έκανε εξάμηνο μποϊκοτάζ στις κοινοτικές διαδικασίες, ανακαλώντας τον μόνιμο αντιπρόσωπο της Γαλλίας στην ΕΟΚ και εφαρμόζοντας την «πολιτική της άδειας καρέκλας», παραλύοντας έτσι την Κοινότητα. Το …αλτρουιστικό αίτημά του ήταν να λαμβάνει η Γαλλία τη μερίδα του λέοντος των γεωργικών επιδοτήσεων που ίσχυε από την ίδρυση της ΕΟΚ το 1957. Από το 1958 αξίωνε ένα τριμελές Διευθυντήριο (ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία) για το ΝΑΤΟ, και τον Μάρτιο του 1966 η Γαλλία του Ντε Γκωλ σαμποτάροντας την κοινή αμυντική πολιτική αποχώρησε από την Βορειοατλαντική Συμμαχία και ζήτησε την αποχώρηση όλων των αμερικανικών δυνάμεων από τα γαλλικά εδάφη. (Να θυμίσουμε ότι ο Τσώρτσιλ, εκτός των άλλων, ήταν ο πρώτος που έθεσε το 1948 το θέμα ενός «ευρωπαϊκού στρατού» για την από κοινού στρατιωτική άμυνα της Ευρώπης). Και στη νέα αίτηση ένταξης της Μ. Βρετανίας στην ΕΟΚ το 1967 ο Ντε Γκωλ άσκησε για δεύτερη φορά βέτο απειλώντας με διάλυση της Κοινότητας των «Έξι». Θα ακολουθούσε την πολιτική γαλλικού «μεγαλείου» (delusion of grandeur). Τελικά, δυο περίπου χρόνια μετά τον θάνατό του, στις 22 Ιανουαρίου 1972, υπογράφηκε στις Βρυξέλλες η προσχώρηση στην ΕΟΚ της Μ. Βρετανίας (και της Δανίας, της Ιρλανδίας, της Νορβηγίας). Όταν έγινε η πρώτη σημαντική απόπειρα, το 2005, Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με την υιοθέτηση ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος, η Γαλλία και η Ολλανδία σε αντίστοιχα δημοψηφίσματα το απέρριψαν. Κι όταν συνέβη το ατύχημα του δημοψηφίσματος για το Brexit στην Βρετανία, οκτώ ημέρες μετά ο Ολάντ επέλεξε την πιο ακατάλληλη στιγμή να απαιτήσει από τον Βρετανό πρωθυπουργό την άμεση αποχώρηση από την ΕΕ. Το διέπραξε στην εκδήλωση για την ιστορική επέτειο των 100 χρόνων από τη Μάχη του Σομ, την 1 Ιουλίου 2016. Εκεί, στον χώρο όπου έχασαν τη ζωή τους 400.000 Βρετανοί στρατιώτες. Δεν θα υπενθύμιζα το περιστατικό για λόγους ηθικούς ή ιστορικής δικαιοσύνης, όσο για να καταδείξω σε τι μυωπικές ηγεσίες αφέθηκε το μέλλον της Ευρώπης σε τόσο κρίσιμες ώρες.
Ώσπου να συνέλθουν από την λαίλαπα του Τραμπισμού και να επανέλθουν οι ΗΠΑ στην φιλελεύθερη κανονικότητα, ο υπόλοιπος Δυτικός Κόσμος οφείλει να παραμείνει ενωμένος. Να εμπνευστεί από το ευρύ πνεύμα του Τσώρτσιλ, να μείνει προσηλωμένος στις αρχές του και να εμπιστευτεί ηγέτες που διαθέτουν κάποια από τα χαρακτηριστικά του Τσώρτσιλ, δηλαδή φυσικό, διανοητικό και ηθικό θάρρος, την ευφυία να μαθαίνουν από τα σφάλματά τους και διορατικότητα. Όπως τόνισε στην περίφημη ομιλία του το 1946: «Αλλά δεν πρέπει ποτέ να πάψουμε να διακηρύσσουμε σε άφοβους τόνους τις μεγάλες αρχές της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, οι οποίες αποτελούν κοινή κληρονομιά του αγγλόφωνου κόσμου και οι οποίες, μέσω της Magna Carta, της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων (Bill of Rights), της αρχής του Habeas Corpus, ορκωτά δικαστήρια, του Αγγλικού Κοινοδικαίου, βρίσκουν την πιο διάσημη έκφρασή τους στην Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας». Κι επειδή, σοφοί δε προσιόντων αισθάνονται, τόνισε: «Οι σκοτεινοί αιώνες μπορεί να επιστρέψουν, η Λίθινη Εποχή μπορεί να επιστρέψει με τα λαμπερά φτερά της επιστήμης, και αυτό που μπορεί τώρα να προσφέρει ανυπολόγιστες υλικές ευλογίες στην ανθρωπότητα, μπορεί ακόμη και να προκαλέσει την ολική καταστροφή της».
Ο Τσώρτσιλ συνέβαλε στην οικοδόμηση του ΟΗΕ,[13] κάνοντας οξυδερκείς παρατηρήσεις για το μέλλον του και διατηρώντας, ορθώς, τις επιφυλάξεις του. Τις καλές ελπίδες του όμως, τις ρεαλιστικές, τις εναπέθετε στην ενότητα του Δυτικού Κόσμου. Όπως όλα δείχνουν ο ΟΗΕ πρέπει και αυτός να επανασχεδιαστεί και να ανασυγκροτηθεί – αυτό όμως δεν είναι αντικείμενο του παρόντος κειμένου. Εκείνο που επείγει είναι η ενότητα του Δυτικού Κόσμου, από την Φινλανδία μέχρι την Αυστραλία, κι από τον Καναδά μέχρι την Ιαπωνία, στην παράδοση του Τσώρτσιλ, με πρωταγωνίστριες τη Μεγάλη Βρετανία, την Κοινοπολιτεία της και την ΕΕ, ώσπου να ξαναβρούν οι ΗΠΑ τον δημοκρατικό τους δρόμο. Στο πνεύμα του Τσώρτσιλ, ένα Σύνταγμα της Ανθρωπότητας, ένα Σύνταγμα του Ελεύθερου Κόσμου που συμμερίζεται τις Δυτικές αξίες, όπως έχω επισημάνει αλλού,[14] θα έπρεπε να έχει ακροτελεύτιο άρθρο τα λόγια του Στέφαν Τσβάιχ:
«Ποτέ ένα δικαίωμα, ποτέ μια ελευθερία δεν έχει κατακτηθεί τελειωτικά ενάντια στη βία της εξουσίας, που απλώς αλλάζει αδιάκοπα μορφή. Πάντα θα απειλείται κάθε βήμα προόδου, κάθε κατάκτηση της ανθρωπότητας, πάντα το αυτονόητο θα τίθεται υπό αμφισβήτηση. Ακριβώς όταν αρχίζουμε να θεωρούμε την ελευθερία καθημερινή πρακτική και όχι πλέον ιερότατο απόκτημα, αναδύεται από το σκοτάδι του ανθρώπινου υποσυνείδητου, από τον κόσμο των τυφλών ορμών, η παράφορη επιθυμία για βιασμό της».
Η επανεκλογή του Τραμπ και η άνοδος των απολυταρχιών το επιβεβαιώνουν με εφιαλτικό για την ανθρωπότητα τρόπο. Ας είμαστε όμως αισιόδοξοι: στο τέλος το πνεύμα του Τσώρτσιλ θα επικρατήσει. Η ιστορία του Τσώρτσιλ μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: «… αυτό είναι το δίδαγμα: ποτέ μην υποχωρείτε, ποτέ μην υποχωρείτε, ποτέ, ποτέ, ποτέ, ποτέ, ποτέ – σε τίποτα, μεγάλο ή μικρό, μεγάλο ή ασήμαντο – ποτέ μην υποχωρείτε παρά μόνο σε πεποιθήσεις τιμής και λογικής. Ποτέ μην υποχωρείτε στη βία – ποτέ μην υποχωρείτε στη φαινομενικά συντριπτική δύναμη του εχθρού».[15]
ΥΓ. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ υπήρξε ευεργέτης της Ελλάδας. Πλην της καθοριστικής επέμβασής του στην μεταπολεμική Ελλάδα, έδειχνε διαρκές ενδιαφέρον για τη χώρα μας. Στην ομιλία του στη Χάγη, έκανε ειδική αναφορά στην Ελλάδα, ενώ στην ιστορική ομιλία του το 1946 ανέφερε: «Η Αθήνα μόνη –η Ελλάδα με τις αθάνατες δόξες της– είναι ελεύθερη να αποφασίσει για το μέλλον της με εκλογές που θα διεξαχθούν με Βρετανούς, Αμερικανούς και Γάλλους παρατηρητές».
[1] Είχαμε γράψει από αυτές τις σελίδες πριν από μια σχεδόν δεκαετία: «…Γιατί χωρίς τη Μεγάλη Βρετανία αρτιμελής Ευρώπη δεν υπάρχει! Γιατί η σύγχρονη δημοκρατία, η ευημερία και η ειρήνη που απολαμβάνουν οι λαοί της Ευρώπης δεν θα υπήρχαν χωρίς τις ιδέες, τους θεσμούς και το αίμα της Μεγάλης Βρετανίας (και φυσικά των Ηνωμένων Πολιτειών, που ως πρώην αποικία αποτελεί μετεξέλιξη των αρχών και ιδεών που γέννησε η Μεγάλη Βρετανία) […] Οι ηγέτες μιας Ευρώπης που διασώθηκε από τον σκοταδισμό με το αίμα των Βρετανών, οι οποίοι αντιστέκονταν μόνοι στον φασισμό που είχε καταλάβει όλη την ήπειρο, και η οποία επούλωσε τις πληγές της με τα χρήματα των ΗΠΑ, φαίνεται να μη συνειδητοποιούν ότι με τη σπουδή που δείχνουν “να διώξουν τους Βρετανούς” καταστρέφουν τα ηθικά θεμέλια πάνω στα οποία στηρίζεται το φιλόδοξο πλην ημιτελές οικοδόμημα της ΕΕ, θέτοντάς την σε απρόβλεπτους κινδύνους.
Συμπλεγματικοί, ή/και ανιστόρητοι πολιτικοί, με ροπή στον κάθε χρώματος και είδους σοσιαλιστικό λαϊκισμό, νομίζουν ότι μεγαλώνει το ανάστημά τους όταν μιλούν για Little England· χαιρέκακα την φαντάζονται εκτός Ευρώπης και ακρωτηριασμένη, και δεν αντιλαμβάνονται ότι χωρίς τη Μεγάλη Βρετανία σύντομα θα έχουμε μια μικρότερη ΕΕ που συνεχώς θα συρρικνώνεται.» (βλ. «Ποια Ευρώπη, χωρίς την Μεγάλη Βρετανία;», (ARB, τχ. 75, Ιούλιος 2016).
[2] Πόσο θα νοσταλγούσε η στερημένη από την στρατιωτική ασφάλεια των ΗΠΑ σημερινή Ευρώπη το σύνθημα της ιθαγενούς Αριστεράς και του Πασόκ «ΕΟΚ ΚΑΙ ΝΑΤΟ ΤΟ ΙΔΙΟ ΣΥΝΔΙΚΑΤΟ». Μακάρι να ήταν και να παρέμεναν το ίδιο συνδικάτο. Μακάρι να παρέμεναν οι… «ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ» στην Ευρώπη.
[3] Βλ. Γιάν-Βέρνερ Μίλερ, «Γερμανία Α.Ε. Τα τέρατα της Ευρώπης», The Athens Review of Books, τχ. 141 (Ιούλιος-Αύγουστος 2022).
[4] Αναλυτικά, βλ. Βαλεντίν Ναουμέσκου, «Πώς φθάσαμε μέχρις εδώ;», The Athens Review of Books, τχ. 170 (Μάρτιος 2025).
[5] Angela Merkel, Ελευθερία, μτφρ. Έμη Βαϊκούση, Μεταίχμιο, Αθήνα 2024, σ. 473.
[6] Kati Marton, Η Καγκελάριος, μτφρ. Δ. Δουλγερίδης, Ψυχογιός, Αθήνα 2021, σ. 173. Παρ’ ότι πρόκειται για μια ημιεπίσημη, αρκετά μεροληπτική, βιογραφία της Μέρκελ, περιλαμβάνει πολλά στοιχεία που βοηθούν στην αξιολόγηση της θητείας της.
[7] Ό.π., σ. 174.
[8] Ό.π., σ. 176.
[9] Angela Merkel, Ελευθερία, ό.π., σ. 627.
[10] Πρόκειται για την διάσημη ομιλία του “The Sinews of Peace” (‘Iron Curtain’ Speech) στο Κολέγιο Ουεστμίνστερ στο Φούλτον του Μισούρι παρουσία του Προέδρου Τρούμαν στις 5 Μαρτίου 1946. Ο τίτλος της ομιλίας του Τσώρτσιλ είναι προφανώς αντιστροφή της φράσης του Κικέρωνα: Nervi belli pecunia... Στα ελληνικά ίσως μια καλή απόδοση είναι «Οι τένοντες της ειρήνης». Ή «Τα μέσα επίτευξης της ειρήνης». Η ομιλία είναι διαθέσιμη στο λινκ https://tinyurl.com/4jrt4duw
[11] Σαρκοζί: «Άνγκελα, είμαστε φτιαγμένοι για να προχωράμε μαζί. Είμαστε το κεφάλι και τα πόδια της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Η καγκελάριος του απάντησε αστραπιαία: «Όχι, Νικολά, εσείς είστε το κεφάλι και τα πόδια. Εγώ είμαι η τράπεζα». (Kati Marton, Η Καγκελάριος, ό.π., σ. 258-259).
[12] «Οι γυναίκες δέχονταν επιθέσεις μόλις εντοπίζονταν. Όποια αρνιόταν την απειλούσαν με θάνατο. Και οι άντρες που προσπαθούσαν να προστατεύσουν τις γυναίκες ή τις κόρες τους πυροβολούνταν…». Αργότερα η Daily Mirror θα χρειαζόταν να διευκρινίσει: «Επαναλαμβάνουμε ότι αυτά τα γεγονότα δεν παρατίθενται ούτε για να προκαλέσουν οίκτο για την ηττημένη Γερμανία, (…). Είναι απλά ένα τεράστιο πρόβλημα, που παρουσιάζεται με αντικειμενικό τρόπο, το οποίο επηρεάζει το μέλλον όλης της Ευρώπης – και αυτό συμπεριλαμβάνει και εμάς».
[13] «Πρέπει να βεβαιωθούμε ότι το έργο του [ΟΗΕ] είναι καρποφόρο, ότι αποτελεί μια πραγματικότητα και όχι μια βιτρίνα, ότι είναι μια δύναμη δράσης και όχι απλώς μια φούσκα λέξεων, ότι είναι ένας αληθινός ναός της ειρήνης στον οποίο μπορούν κάποτε να κρεμαστούν οι ασπίδες πολλών εθνών και όχι απλώς ένα πιλοτήριο σε έναν πύργο της Βαβέλ».
[14] Μ. Βασιλάκης, Πρόλογος στο Στέφαν Τσβάιχ, Μια συνείδηση ενάντια στη βία, μτφρ. Δ. Δημοκίδης, επιμ. Χ. Ε. Μαραβέλιας, Athens Review of Books, 2019, σ. 15.
[15] 29 Οκτωβρίου 1941, Harrow School.
Πηγή: athensreviewofbooks.com
