Παιχνίδια εξουσίας της Τουρκίας στη Μεσόγειο

Εντούτοις, η ίδια η Άγκυρα επίσης κατηγορείται ότι συμπεριφέρεται με προκλητικό τρόπο. Υπό την καθοδήγηση του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια αυξανόμενα δυναμική αντίδραση στην εξαίρεσή της από τις περιφερειακές προσπάθειες για την εκμετάλλευση των πηγών αερίου της περιοχής, που αποτελούν αντικείμενο διεκδίκησης από τουλάχιστον οκτώ χώρες -από τη Λιβύη και την Αίγυπτο, μέχρι το Ισραήλ. Οι παρεμβάσεις απειλούν επενδύσεις ύψους δισεκατομμυρίων δολαρίων, καθώς οι χώρες επιδιώκουν να ενισχύσουν την ενεργειακή τους ασφάλεια.

«Σκίζουμε και πετάμε στα σκουπίδια τους χάρτες της Ανατολικής Μεσογείου που μας φυλακίζουν στην ηπειρωτική μας χώρα», διακήρυξε τον Ιούνιο ο Τούρκος αντιπρόεδρος Φουάτ Οκτάι.

Η περιοχή μπορεί δυνητικά να γίνει ένα από τα τελευταία μεγάλα πεδία ορυκτών καυσίμων -με άφθονο αέριο για να προμηθεύσει τις ενεργειακά φτωχές χώρες γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου και με αρκετό ακόμα για να εξάγει. Όντας υποαναπτυγμένη και υποερευνημένη για δεκαετίες, η ανακάλυψη τεράστιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου τα τελευταία δέκα χρόνια έχει δημιουργήσει προοπτική για μεταμόρφωση των ενεργειακών προμηθειών στην περιοχή καθώς και για δημιουργία συμμαχιών μεταξύ χωρών που κάποτε μπορεί να θεωρούνταν αδιανόητο.

Η Αίγυπτος και το Ισραήλ συνεργάζονται. Η Ελλάδα, η Κύπρος και άλλοι πιστεύουν πως μπορούν να εκμεταλλευτούν το αέριο και αυτό θα τους βοηθήσει να απεξαρτήσουν τις οικονομίες τους από άλλα εξαιρετικά επιβαρυντικά για το περιβάλλον καύσιμα όπως ο άνθρακας. Ο αρχικός στόχος είναι να παρασχεθεί το καύσιμο για να δοθεί ώθηση στην αναπτυσσόμενη οικονομία της Αιγύπτου. Μακροπρόθεσμα, ορισμένα στελέχη του τομέα της ενέργειας πιστεύουν πως θα μπορέσουν να στείλουν αέριο στη νότια Ευρώπη, μειώνοντας την εξάρτηση της περιοχής από τη Ρωσία.

Όμως η Τουρκία -που έχει αποκλειστεί λόγω των τεταμένων σχέσεών της με πολλούς από τους άλλους παίκτες στην περιοχή- θα μπορούσε να παρεμποδίσει αυτές τις φιλοδοξίες. Ο κ. Ερντογάν έχει απαντήσει στον αποκλεισμό από τη συνεργασία των γειτόνων του στέλνοντας το τουρκικό ναυτικό για να εκφοβίσει τα πλοία-γεωτρύπανα που ανήκουν σε διεθνείς πετρελαϊκές εταιρείες και αναπτύσσοντας τα δικά του ερευνητικά πλοία.

Αυτό που ξεκίνησε σαν μια διαμάχη μεταξύ της Τουρκίας και της Κύπρου τροφοδοτεί ένα περιφερειακό παιχνίδι εξουσίας, παρασέρνοντας κράτη που βρίσκονται ακόμα και στον Κόλπο και προκαλώντας βαθύτατη ανησυχία στην ΕΕ και στις ΗΠΑ. Το πιο πρόσφατο σημείο ανάφλεξης είναι η Λιβύη, όπου η Τουρκία φέτος επέκτεινε τη στρατιωτική της παρουσία, αφού έκλεισε συμφωνία με τη στηριζόμενη από τον ΟΗΕ κυβέρνηση στην Τρίπολη, που θα μπορούσε να δώσει τη δυνατότητα στην Άγκυρα να κάνει εξορύξεις πετρελαίου και αερίου ανοικτά των ακτών της Λιβύης.

Η ανοικτή παρέμβαση της Τουρκίας στη σύγκρουση του βορειοαφρικανικού μέλους του OPEC, την έχει θέσει σε κίνδυνο άμεσης αντιπαράθεσης με την Αίγυπτο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Ρωσία, που στηρίζουν τον επαναστάτη Λίβυο στρατηγό που μάχεται κατά της κυβέρνησης της Τρίπολης.

«Έχει μετατραπεί σε ένα μεγάλο στρατηγικό ζήτημα», ανέφερε η Dorothée Schmid, ειδήμονας στα τουρκικά ζητήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων, το think tank με έδρα στο Παρίσι. Όπως επισημαίνει, η Άγκυρα θεωρείται από πολλούς στην Ευρώπη ως «ένας πολύ επιθετικός παίκτης που εξαπολύει πόλεμο σε αρκετά σημεία της περιοχής και συμπεριφέρεται πολύ επιθετικά εναντίον της ΕΕ».

Η απόφαση να σταλούν τουρκικά πλοία-γεωτρύπανα και φρεγάτες σε διαφιλονικούμενα ύδατα αποτελεί χαρακτηριστικό ενός πιο δυναμικού οράματος εξωτερικής πολιτικής που επιδιώκει ο κ. Ερντογάν τα τελευταία χρόνια, που έχει ανησυχήσει τους παραδοσιακούς συμμάχους της Τουρκία και έχει θέσει σε συναγερμό τους περιφερειακούς εχθρούς του.

«Ο Ερντογάν και ορισμένοι σύμμαχοί του πιστεύουν πως η Τουρκία αποκαθιστά τη σημασία της στα μάτια των δυτικών συμμάχων», ανέφερε ο Ozlem Kaygusuz, επίκουρος καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας. «Πιστεύουν πως όσο περισσότερο η Τουρκία παίζει έναν αποφασιστικό ρόλο τόσο περισσότερο θα καθίσταται πολύτιμη και αδύνατον να αγνοηθεί από τα δυτικά συμφέροντα στην περιοχή».

Ο Anthony Skinner, διευθυντής μεσανατολικών ερευνών της εταιρείας συμβούλων Verisk Maplecroft, πιστεύει πως η Άγκυρα θα ήθελε τελικά να καταλήξει σε μια συμφωνία κατόπιν διαπραγμάτευσης με την Κύπρο, που θα μπορούσε να «ξεκλειδώσει» την ευρύτερη περιφερειακή σύγκρουση -όμως οι διαπραγματεύσεις πιθανότατα απέχουν χρόνια ακόμα. Μέχρι τότε, σημειώνει, τα ύδατα της Ανατολικής Μεσογείου πιθανότατα θα παραμείνουν ταραγμένα. «Η τάση του Ερντογάν να ακολουθεί πολιτική των άκρων και να κάνει πίσω οριακά πριν τα πράγματα γίνουν πραγματικά επικίνδυνα, σημαίνει πως πάντα υπάρχει ο κίνδυνος κλιμάκωσης».

Περιφερειακή αντιπαράθεση

Η αντιπαράθεση στην Ανατολική Μεσόγειο έχει τις ρίζες της στη μακροχρόνια αντιπαράθεση για την Κύπρο, η οποία εδώ και σχεδόν 50 χρόνια βρίσκεται χωρισμένη στην ελληνοκυπριακή νότια πλευρά και την τουρκοκυπριακή βόρεια πλευρά. Η Άγκυρα θεωρεί πως είναι ο προστάτης του τουρκοκυπριακού πληθυσμού -και είναι η μόνη χώρα που αναγνωρίζει τον θύλακά τους ως ένα ανεξάρτητο κράτος.

Η Τουρκία άρχισε να θορυβείται στα τέλη της δεκαετίας του 2000, όταν μετά τα ευρήματα στην περιοχή από το Ισραήλ, η Κύπρος προσέλαβε ενεργειακούς ομίλους για να αρχίσουν να ψάχνουν για υδρογονάνθρακες στην περιοχή γύρω από το νησί. Τον Δεκέμβριο του 2011, η αμερικανική εταιρεία Noble Energy ανακοίνωσε την ανακάλυψη «σημαντικών πηγών φυσικού αερίου». Τέσσερα χρόνια αργότερα, η Eni εξόρυξε το υπεργιγάντιο πεδίο Zohr στα αιγυπτιακά ύδατα, το οποίο εκτιμάται πως περιέχει 850 δισ. κυβικά μέτρα αερίου, αναπτύσσοντάς το ταχύτατα με τους εταίρους και δείχνοντας τις προοπτικές της περιοχής.

Την εποχή εκείνη, ο Δημήτρης Χριστόφιας, τότε πρόεδρος της Κύπρου, χαιρέτισε την ανακάλυψη της Noble ως μια «ιστορική εξέλιξη». Πρόσθεσε πως το εύρημα θα μπορούσε να αποτελέσει «εργαλείο για την προώθηση της ειρήνης και της συνεργασίας στην περιοχή».

Αλλά οι διαδοχικοί γύροι ειρηνευτικών συνομιλιών για την Κύπρο ναυάγησαν και η διαμάχη για το αέριο έχει μετατραπεί σε μια περιφερειακή αντιπαράθεση.

Από τη μια πλευρά, είναι η Τουρκία και τα κατεχόμενα. Από την άλλη πλευρά, είναι η Κυπριακή Δημοκρατία, η Ελλάδα, η Αίγυπτος και το Ισραήλ, καθώς και τα ΗΑΕ και η Γαλλία -που τον Φεβρουάριο έστειλε το αεροπλανοφόρο Charles de Gaulle στην Ανατολική Μεσόγειο, σε μια επίδειξη στήριξης της κοινοπραξίας Total-Eni εν μέσω των τουρκικών πιέσεων.

Η Κύπρος λέει πως οι γεωτρήσεις της για υδρογονάνθρακες στα ύδατα γύρω από το νησί στηρίζονται από το διεθνές δίκαιο, επικαλούμενη την αποκλειστική οικονομική ζώνη που κήρυξε σύμφωνα με τη Σύμβαση του ΟΗΕ του 1982 για το δίκαιο της θάλασσας, που έχει επικυρωθεί από 167 χώρες καθώς και την ΕΕ. Αλλά η αποφασιστικότητα της Λευκωσίας να προχωρήσει παρά την έλλειψη ειρηνευτικής συμφωνίας έχει εξοργίσει την Τουρκία, η οποία δεν έχει υπογράψει τη σύμβαση του ΟΗΕ και αντιτίθεται στους κανόνες της. Η Άγκυρα υποστηρίζει πως η Κύπρος παραβιάζει την υφαλοκρηπίδα της Τουρκίας αλλά και τα δικαιώματα του βόρειου τμήματος του νησιού.

Οι επιδεινούμενες σχέσεις της Τουρκίας με πολλές από τις γειτονικές χώρες στην Ανατολική Μεσόγειο την τελευταία δεκαετία, αποτέλεσαν ευκαιρία για την Κύπρο. Και η Κύπρος την άδραξε, προκειμένου να συνεργαστεί με το Ισραήλ και την Αίγυπτο. Μαζί με την Ελλάδα, κατάρτισαν κοινό σχέδιο για να εξορύξουν και να εξάγουν αέριο από την περιοχή, παρακάμπτοντας την Τουρκία. Και πέρυσι, ένωσαν τις δυνάμεις τους με την Ιταλία, την Ιορδανία και την Παλαιστινιακή Αρχή που κυβερνά τη Δυτική Όχθη, εδραιώνοντας ένα επίσημο Φόρουμ για το Αέριο της Ανατολικής Μεσογείου.

Μεταξύ των πιο μεγαλεπήβολων σχεδίων της ομάδας είναι ένας αγωγός που θα δημιουργήσει μια νέα εξαγωγική αγορά για το αέριο της περιοχής, μέσω της Ελλάδας. Όμως το σχέδιο αντιμετωπίζεται από καιρό με επιφυλακτικότητα, λόγω των προκλήσεων που ενέχει η διαδρομή του αγωγού, που εκτείνεται σε σχεδόν 2.000 χιλιόμετρα μέσω βαθιών υδάτων. Και με τις τιμές του αερίου πιεσμένες λόγω του υπερκορεσμού της παγκόσμιας προμήθειας, το κόστος μεταφοράς του αερίου σε μια τέτοια απόσταση μπορεί να είναι αρκετό για να το καταστήσει οικονομικά μη βιώσιμο.

«Δεν είναι σαφές ότι η Ευρώπη χρειάζεται αυτό το αέριο καθώς έχει ήδη προμήθειες από τη Ρωσία, την Αλγερία και τη Νορβηγία», σχολίασε ο Jean-Baptiste Bouzard της εταιρείας συμβούλων Wood Mackenzie. Ένας πιο ρεαλιστικός στόχος, προσθέτει, είναι να γίνεται προμήθεια αερίου στην Αίγυπτο και «ίσως να αξιοποιηθούν οι τερματικοί σταθμοί υγροποιημένου φυσικού αερίου της χώρας για επιπλέον εξαγωγές».

«Κράτος-πειρατής»

Η Τουρκία, όλο και πιο απομονωμένη, επιδιώκει να εμποδίσει τις δραστηριότητες των πετρελαϊκών εταιρειών που κάνουν γεωτρήσεις με τις άδειες που έχει εκδώσει η Κύπρος. Στις αρχές του 2018, τουρκικά πολεμικά πλοία εμπόδισαν γεωτρήσεις της Eni ανοικτά της Κύπρου -αυτό ήταν το πρώτο από αρκετά τέτοια επεισόδια. Ο Claudio Descalzi, διευθύνων σύμβουλος της ιταλικής εταιρείας, δήλωσε τελικά πως δεν θέλει «να ξεσπάει πόλεμος για να γίνουν γεωτρήσεις».

Αργότερα την ίδια χρονιά, η Τουρκία άρχισε να διενεργεί δικές της έρευνες. Τον Οκτώβριο του 2018, το πρώτο πλοίο-γεωτρύπανο, που ονομάστηκε Fatih όπως ο Οθωμανός σουλτάνος που κατέκτησε την Κωνσταντινούπολη- κατέπλευσε συνοδεία πολεμικών πλοίων και άρχισε τις εργασίες στα διαφιλονικούμενα ύδατα.

Οι αξιωματούχοι επιμένουν πως οι ενέργειες της Τουρκίας οφείλονται στην ανάγκη της να διαφοροποιήσει τις ενεργειακές της προμήθειες. Η βαριά εξάρτησή της από τις εισαγωγές ενέργειας συμβάλλει στο επίμονο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών και περιορίζει το πολιτικό περιθώριο ελιγμών της Άγκυρας σε σχέση με βασικούς προμηθευτές όπως η Ρωσία και το Ιράν. Όμως πολλοί του κλάδου θεωρούν πως οι ενέργειές της είναι μια τακτική πρόκλησης φθοράς και όχι μια γνήσια φιλοδοξία για ανάπτυξη πόρων που θεωρεί πως είναι δικοί της.

«Η Τουρκία βρίσκεται σε ιδανική θέση να παρεμποδίσει την περαιτέρω ανάπτυξη της Ανατολικής Μεσογείου», ανέφερε ο Richard Bronze, συνιδρυτής της εταιρείας συμβούλων Energy Aspects. «Όμως οι ενέργειές της καθοδηγούνται τόσο από την οικονομία όσο και από την πολιτική».

Αυτή την άποψη έχει και η Κύπρος, που αντέδρασε σε αυτό που αποκαλεί παράνομες γεωτρήσεις, εκδίδοντας εντάλματα σύλληψης για το πλήρωμα του ενός εκ των τουρκικών πλοίων και προβαίνοντας σε σειρά αποκηρύξεων των ενεργειών της Άγκυρας. Τον Ιανουάριο, μετά την ανακοίνωση της Τουρκίας πως σύντομα θα ξεκινήσει μια νέα αποστολή το δεύτερο πλοίο-γεωτρύπανό της, η Κυπριακή προεδρία κατηγόρησε την Τουρκία ότι «μετατρέπεται σε κράτος-πειρατής».

Η Κύπρος έχει επίσης ασκήσει πιέσεις για στήριξη από την ΕΕ, η οποία με μια αμφιλεγόμενη απόφαση υποδέχθηκε το νησί ως μέλος της το 2004, παρά το γεγονός πως είναι διαιρεμένο. Το μπλοκ των 27 κρατών-μελών έχει επανειλημμένως καταδικάσει τις προσπάθειες της Τουρκίας για γεωτρήσεις, χαρακτηρίζοντάς τες «παράνομες» και καλώντας την να σταματήσει.

Η Άγκυρα κατηγορεί τις Βρυξέλλες ότι μεροληπτούν. «Η ΕΕ φαίνεται πως είναι όμηρος των μαξιμαλιστικών θέσεων της Ελλάδας και των Ελληνοκυπρίων», δήλωσε στους Financial Times ο γενικός διευθυντής ναυτιλιακών υποθέσεων του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών Cagatay Erciyes. Η ΕΕ, κατά τον ίδιο, «προτιμά να είναι μέρος του προβλήματος αντί να βοηθά στη λύση του».

Η Τουρκία απομονώθηκε ακόμα περισσότερο όταν, στο τέλος του περασμένου έτους, το Κογκρέσο των ΗΠΑ ήρε το εμπάργκο όπλων στην Κύπρο και αύξησε την ξένη βοήθεια προς το νησί, σε μια ένδειξη στήριξης των κυπριακών ερευνών για αέριο. Ένας από τους γερουσιαστές που βρίσκονται πίσω από την κίνηση αυτή, ο Robert Menendez, δήλωσε εκείνη την περίοδο πως «καταστήσαμε σαφές πως δεν θα ανεχθούμε πλέον την επιθετικότητα της Τουρκίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου».

Η ExxonMobil, η μεγαλύτερη πετρελαϊκή των ΗΠΑ, σχεδιάζει να κάνει περαιτέρω εργασίες αξιολόγησης σε μια δυνητική ανακάλυψη που έγινε το 2019 -εγείροντας ερώτημα ως προς το αν η Άγκυρα θα τολμήσει να διακινδυνεύσει μια ναυτική αντιπαράθεση με έναν κολοσσό της αμερικανικής βιομηχανίας.

Η Nigar Goksel, η διευθύντρια του οργανισμού αποτροπής συγκρούσεων International Crisis Group, λέει πως πάντα υπάρχει ελπίδα για πρόοδο, είτε αυτή αφορά τις ειρηνευτικές συνομιλίες για την Κύπρο είτε τον ευρωτουρκικό διάλογο. «Αλλά τώρα υπάρχουν μόνο μαστίγια, κανένα καρότο», σημειώνει. «Δεν υπάρχει καλή πίστη, δεν υπάρχει διάλογος. Δεν υπάρχει τίποτα στον ορίζοντα».

Η συμφωνία της Λιβύης

Σε αυτό το πλαίσιο, η Τουρκία υπέγραψε μια συμφωνία-ορόσημο με τη στηριζόμενη από τον ΟΗΕ Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας στη Λιβύη, εμπλέκοντας την Άγκυρα ακόμα περισσότερο στον πόλεμο στη χώρα, αλλά εξασφαλίζοντάς της έναν σπάνιο σύμμαχο στη μάχη για τους υδρογονάνθρακες.

Η Τουρκία ήδη βάθαινε την εμπλοκή της στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης, στέλνοντας στρατιωτική στήριξη στην κυβέρνηση της Τρίπολης που βρισκόταν υπό πολιορκία από τον στρατηγό Χαλίφα Χάφταρ, τον πολέμαρχο που μάχεται για να πάρει τον έλεγχο της πρωτεύουσας.

Η Άγκυρα έχει μια σειρά πολιτικών, γεωπολιτικών και επιχειρηματικών συμφερόντων που αλληλοεπικαλύπτονται στη Λιβύη -ο στρατηγός Χάφταρ στηρίζεται από ορισμένους από τους μεγαλύτερους αντιπάλους της Τουρκίας, περιλαμβανομένης της Αιγύπτου και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Κρίσιμης σημασίας, όμως, είναι και το αέριο. Τον Νοέμβριο, οι δύο χώρες υπέγραψαν συμφωνία που όριζε νέα ναυτικά σύνορα μεταξύ τους.

Ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας απέρριψε τη συμφωνία λέγοντας πως τείνει προς τη γελοιότητα, καθώς αγνοεί την ύπαρξη της Κρήτης. Η ΕΕ δήλωσε πως «παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων χωρών και δεν συμμορφώνεται με το δίκαιο της θάλασσας».

«Ο σκοπός της συμφωνίας», παραδέχεται ένας Τούρκος αξιωματούχος, ήταν πως «μπλοκάρει οποιονδήποτε αγωγό διαπερνά τη Μεσόγειο».

Οι διπλωμάτες προετοιμάζονται για μια σοβαρή κλιμάκωση των εντάσεων, στην περίπτωση που η Τουρκία προχωρήσει με τους σχεδιασμούς της να διενεργήσει έρευνες ανοικτά της Κρήτης. Ένας Ευρωπαίος αξιωματούχος δήλωσε πως «αν η Τουρκία κάνει γεώτρηση ανοικτά της Κρήτης, η Ελλάδα θα πρέπει να αντιδράσει».

Μετά τη ναυτική συμφωνία, ο κ. Ερντογάν ενίσχυσε τη στήριξη που παρέχει στην κυβέρνηση στην Τρίπολη, στέλνοντας περισσότερο στρατιωτικό εξοπλισμό και συμβούλους, καθώς και αρκετές χιλιάδες Σύρους μισθοφόρους που πολεμούσαν υπό την αιγίδα της Τουρκίας στη Συρία. Βοήθησε ώστε να αλλάξουν οι ισορροπίες στον πόλεμο, αναγκάζοντας τις δυνάμεις του στρατηγού Χάφταρ σε υποχώρηση.

Αυτό όμως έχει εξοργίσει πολλούς. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα πρόσθεσαν τη «φωνή» τους τον Μάιο στην κοινή διακήρυξη με την Κύπρο, την Ελλάδα, την Αίγυπτο και τη Γαλλία, με την οποία καταδικάζουν τις περιφερειακές πολιτικές της Τουρκίας, κατηγορώντας την για «παράνομες δραστηριότητες» στην Ανατολική Μεσόγειο και ότι επιδιώκει να «υπονομεύσει την περιφερειακή σταθερότητα» μέσω των ενεργειών της στη Λιβύη. Η Τουρκία απάντησε κατηγορώντας την ομάδα των χωρών αυτών ότι επιδιώκουν να σχηματίσουν μια «συμμαχία του κακού» εναντίον της.

Αν και προειδοποιούν πως η όποια λύση απέχει πολύ ακόμα, ορισμένοι αναλυτές και στελέχη του ενεργειακού τομέα βλέπουν πως υπάρχει προοπτική η οικονομία τελικά να υπερνικήσει τα πολιτικά.

«Ελπίζω πως μια μέρα θα δούμε κάποια λογική και η Τουρκία θα γίνει επίσης μέρος αυτής της εξέλιξης καθώς είναι μια τεράστια αγορά που κάθεται μπροστά στην πόρτα», σχολίασε ο Μαθιός Ρήγας, διευθύνων σύμβουλος της Energean, η οποία αναπτύσσει έργα στην περιοχή. «Η ενέργεια μπορεί να γίνει λύση αντί για πρόβλημα και έτσι θα πρέπει να το βλέπουν οι πολιτικοί».