Του Ανδρέα Κατσούρη
Επί τη ενάρξει του σχολικού έτους θα θέλαμε να επισημάνουμε κάποιες, με συνοπτικό τρόπο, από τις απόψεις του μεγάλου παιδαγωγού και φιλοσόφου Πλάτωνα. Κατ’ αρχήν θα πρέπει να πούμε ότι ο Πλάτων είναι ο πρώτος και ο μεγαλύτερος θεωρητικός της παιδείας όχι μόνο της αρχαίας Ελλάδος, αλλά και της οικουμένης. Όπως παρατηρεί ο Taylor, η συμβολή του «στη θεωρία της παιδείας συχνά υποτιμήθηκε κατάφωρα».
Και επειδή «ἀρχὴ παντὸς ἔργου μέγιστον», όπως επισημαίνει ο μεγάλος φιλόσοφος, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για οτιδήποτε νέο και τρυφερό, γι’ αυτό θα πρέπει να δοθεί η δέουσα σημασία στην επιλογή των μύθων, αφού «τότε δὴ πλάττεται, καὶ ἐνδύεται τύπος, ὅν ἄν τις βούληται ἐνσημῆναι ἑκάστῳ», τότε πλάθεται και διαμορφώνεται ο χαρακτήρας, που θέλει κάποιος να εντυπώσει στον καθένα.
Οτιδήποτε βρίσκεται σε νεαρή ηλικία, διαπλάθεται και σχηματίζεται με τέτοιον τρόπο, με όποιον θέλει κάποιος να εντυπώσει στον καθένα.
Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται δεν είναι τυχαίες, αλλά έχουν ιδιαίτερο σημασιολογικό περιεχόμενο. Πλάττεται, όπως ο πηλός στα χέρια του αγγειοπλάστη, που μπορεί να φτιάξει οποιοδήποτε αγγείο θέλει. Ενδύεται τύπος, δύεται εντός, εισχωρεί, βυθίζεται, σχηματίζεται μέσα του ο χαρακτήρας που τυχόν θέλει κάποιος. ἐνσημῆναι, να εντυπώσει, όπως κάποιος τυπώνει την σφραγίδα του στον πηλό.
Η σημασία της παιδείας για την πόλη είναι μεγίστη και γι’ αυτό το ανώτατο αξίωμα είναι του «τῆς παιδείας ἐπιμελητοῦ», ανώτερο ακόμα και του πρώτου άρχοντος της πόλεως, του πρυτάνεως.
Σκοπός της παιδείας καθορίζεται η ψυχική αρμονία και η διάπλαση ενάρετων ανθρώπων, και πιο συγκεκριμένα, αδωροδόκητων, έντιμων, ευσεβών, έμπιστων, ηθικών, θεοσεβών, δίκαιων, σοφών, ανδρείων, φιλοπάτριδων, εγκρατών, φρονίμων, λογικών, φιλαληθών, κοσμίων, πράων, ευκοινώνητων, μνημονικών, που να μη φοβούνται τον θάνατο, ευμαθών, όχι φιλήδονων και φιλοχρήματων, όχι αλαζόνων.
Σκοπός της παιδείας δεν πρέπει να είναι η πολυμάθεια και η πολυπειρία. Ο μαθητής δεν πρέπει να θεωρείται ότι είναι αγγείο που πρέπει να το γεμίσουμε με γνώσεις. Επιδίωξη πρέπει να είναι η περιαγωγή της ψυχής από το σκοτάδι στην ύψιστη ιδέα, την ιδέα του αγαθού, όπως στο Πλατωνικό σπήλαιο η σταδιακή μεταστροφή από τις σκιές στο φως και την αλήθεια και το όντως όν.
Η ορθή παιδεία είναι αυτή που από μικρό παιδί άγει κάποιον στην αρετή, αυτήν που τον κάνει «ἐπιθυμητήν τε καὶ ἐραστὴν τοῦ πολίτην γενέσθαι τέλεον, ἄρχειν τε καὶ ἄρχεσθαι ἐπιστάμενον μετὰ δίκης, δηλαδή επιθυμητή και εραστή του να γίνει τέλειος πολίτης, να ξέρει να άρχει και να άρχεται με δικαιοσύνη.
Το πρώτο στάδιο της παιδείας θα είναι ο έλεγχος των φυσικών χαρισμάτων ενός ανθρώπου («τὴν φύσιν αὐτῶν πρῶτον δεῖ καταμαθεῖν», έλεγχος που θα γίνεται με δοκιμασίες σε πολλά μαθήματα, δηλαδή ένας τρόπος προσδιορισμού των έμφυτων φυσικών ατομικών χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων και χαρισμάτων που θα ληφθούν υπόψη για την περαιτέρω παιδεία. Η διαφοροποίηση γίνεται από άτομο σε άτομο και όχι μεταξύ αγοριών και κοριτσιών.
Το οικογενειακό, το κοινωνικο-πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον ασκεί πολύ μεγάλη παιδευτική επίδραση, θετική ή αρνητική. Τόσο μεγάλη και καθοριστική που ο μεγάλος φιλόσοφος θεωρεί ότι είναι αδύνατο να διαμορφωθεί μέσα σε ένα τέτοιο αρνητικό περιβάλλον ένα ήθος διαφορετικό και ενάρετο. Όπως έλεγε, πολύ πιο πριν από τον Πλάτωνα, ο Πυθαγόρας «πολιτεία γὰρ τροφὴ ἀνθρώπων ἐστίν, καλὴ μὲν ἀγαθῶν, ἡ δὲ ἐναντία κακῶν», η πολιτεία ανατρέφει τους ανθρώπους, αν είναι καλή καλούς, αν είναι κακή κακούς.
Το Πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη πρωτοτυπία όχι μόνο για την εποχή του, τον πέμπτον αιώνα π.Χ., αλλά ακόμα και για τη σημερινή εποχή.
Κάποιες βασικές παιδαγωγικές αρχές είναι οι εξής:
α) «οὐδὲν μάθημα μετὰ δουλείας τὸν ἐλεύθερον χρὴ μανθάνειν». Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν πρέπει να διδάσκεται κανένα μάθημα δουλικά, σαν να είναι δηλαδή δούλος. Κανένα μάθημα που γίνεται εξαναγκαστικά, δεν είναι μόνιμο και ωφέλιμο.
β) Τα μαθήματα που διδάσκονται στα μικρά παιδιά δεν πρέπει να είναι υποχρεωτικά, αλλά να γίνονται εν είδει παιδιάς, σαν παιχνίδι. Έτσι μπορεί κάποιος πιο εύκολα να δει τη φυσική κλίση του καθενός.
γ) καταστροφικές του χαρακτήρα και του ήθους πρακτικές είναι:
1) η τρυφή, η πολυτελής ανατροφή, αυτή που δε στερεί από τα παιδιά και τους νέους κανένα υλικό αγαθό, και 2) η ἀνεπιπληξία, δηλαδή η μη εναντίωση ποτέ στις επιθυμίες των παιδιών και η απουσία οποιασδήποτε επιπλήξεως, ενώ συγχρόνως αναγκάζονται και όλοι οι άλλοι να επαινούν το καθετί που λέγουν ή πράττουν.
Μια και είναι αδύνατο στα πλαίσια ενός άρθρου να αναπτύξουμε αναλυτικώτερα τις απόψεις/προτάσεις του μεγάλου αυτού φιλοσόφου και παιδαγωγού, συνοψίζοντας επισημαίνουμε τις πιο πρωτοποριακές για την εποχή του εισηγήσεις και εκπαιδευτικούς θεσμούς:
Η εκπαίδευση για τον μεγάλο φιλόσοφο αρχίζει από την ευγονία και σε αυτό δίνει έμφαση τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική κατάσταση της εγκυμονούσης γυναικός αναφέροντας τρόπους για την επίτευξη αυτού του στόχου.
Και όσον αφορά τα νεογνά και τα νήπια, ο Πλάτων θεωρείται, κατά τον Jaeger, ο θεμελιωτής της παιδαγωγικής των νεογνών και των νηπίων.
Εκτός αυτών, πρωτόγνωρες για την εποχή του είναι και όσα άλλα εισηγείται στο συγκροτημένο εκπαιδευτικό του πρόγραμμα που αναπτύσσει τόσο στην Πολιτεία όσο και στους Νομούς:
1) η ίδρυση του θεσμού του «επιμελητού της παιδείας», αρχή που θεωρείται υψίστη μεταξύ των υψίστων της πόλεως,
2) η καθιέρωση της υποχρεωτικής παιδείας για όλα τα παιδιά, όχι μόνον των ελευθέρων, αλλά και των δούλων και των ξένων,
3) η ίδρυση σχολικών συγκροτημάτων, γυμναστηρίων και άλλων χώρων μελέτης και ασκήσεως,
4) η ισότητα στην εκπαίδευση θηλέων και αρρένων με κοινό πρόγραμμα εκπαίδευσης,
5) η εγκατάσταση μόνιμων μισθωτών εκπαιδευτικών ξεχωριστά για κάθε μάθημα,
6) η ανάλυση της χρησιμότητας του κάθε μαθήματος στη διάπλαση των μαθητών,
7) ο έλεγχος της καταλληλότητας των διδασκόντων (αξιολόγηση),
8) ο καθορισμός των διδακτέων μαθημάτων και της διδακτέας ύλης ανάλογα με την ηλικία των μαθητών και τις εκπαιδευτικές βαθμίδες που, επίσης, για πρώτη φορά καθιερώνονται,
9) η ίδρυση δημοσίων νηπιαγωγείων με υποχρεωτική εκπαίδευση και συνδυασμό της παιδείας με την παιδιά,
10) η καθιέρωση του θεσμού των παιδονόμων,
11) η πρόνοια για τη συγγραφή κατάλληλου διδακτικού αναγνωστικού εγχειριδίου που θα περιλαμβάνει εισαγωγή στους νόμους και επιλεγμένα χωρία από υπάρχοντα ποιήματα ή πεζά ή ακόμα και άγραφα νόμιμα, τα οποία όμως θα πρέπει να καταγραφούν,
12) πρόγραμμα εξωσχολικών δραστηριοτήτων, στις οποίες θα συμμετέχουν αγόρια και κορίτσια, άνδρες και γυναίκες, συμπληρωματικό του ενδοσχολικού προγράμματος. Παραδείγματος χάριν, εκπαίδευση στις πολεμικές τέχνες και των ανδρών και των γυναικών.
Συμπληρωματικά στα όσα είπαμε για τη μέθοδο, τους σκοπούς και άλλα συναφή θέματα της εκπαιδεύσεως:
α) πάντοτε πρέπει να συνδυάζεται η παιδεία με την παιδιά, ώστε η διδασκαλία να γίνεται ευχάριστη στους διδασκομένους. Αυτή η διδακτική αρχή είναι πολύ σημαντική για την πρόσληψη των διδασκομένων μαθημάτων από τους μαθητές. Π.χ. η μουσική και ο χορός, δυο πάρα πολύ σημαντικά παιδευτικά μέσα, χαρακτηρίζονται ως παιδιαί.
β) πρέπει η διδασκαλία να γίνεται με εποπτικά μέσα. Γι’ αυτό εισηγείται την ύπαρξη συγγραμμάτων σχετικών με κάθε μάθημα, στα οποία θα γίνεται με μεγάλη προσοχή η επιλογή της διδασκομένης ύλης. Η εισήγηση για συγγραφή αναγνωστικών βιβλίων για κάθε μάθημα γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία της παιδείας.
γ) να διδάσκονται πάντοτε τα αναγκαία και χρήσιμα ανάλογα με την εκάστοτε ηλικία των διδασκομένων.
δ) η απόρριψη της παραδοσιακής μεθόδου αποστήθισης ολόκληρων ποιητών και κατά συνέπεια απόρριψη της πολυμάθειας και της πολυπειρίας ως αυτοσκοπού.
ε) καθιερώνεται ο θεσμός των κριτών για την επιλογή και την αξιολόγηση της διδακτέας ύλης, ώστε αυτή να μην έρχεται σε αντίθεση με τις επιταγές της νομοθεσίας και του γενικώτερου σκοπού της πολιτείας.
στ) σεβασμός της προσωπικότητας των διδασκομένων, αφού δεν πρέπει με δουλικό τρόπο να επιβάλλεται η μάθηση.
ζ) η διερεύνηση μέσῳ της παιδείας και της παιδιάς των φυσικών ικανοτήτων και κλίσεων των διδασκομένων.
η) ο καθορισμός με απόλυτη σαφήνεια και λεπτομέρεια του τελικού σκοπού της παιδείας, ο οποίος είναι η διαμόρφωση πολιτών που θα κατέχουν όλη την αρετή, και συνεπώς με το ήθος τους θα συμβάλλουν στην επίτευξη του τελικού σκοπού της πολιτείας, ο οποίος είναι η ευδαιμονία («το εὖ ζῆν») των πολιτών και η σταθερότητα του πολιτεύματος.
Ο μέγιστος ρόλος της παιδείας μπορεί να συνοψιστεί σε αυτό που λέει ο μεγάλος αυτός φιλόσοφος, η συνεισφορά του οποίου τόσο στον θεωρητικό τομέα, όσο και στον πρακτικό/διδακτικό με την ίδρυση της περίφημης ανώτατης σχολής, της Ακαδημίας, αλλά και με τα πλούσια και ποικίλης ύλης συγγράμματά του, είναι ανεκτίμητος: «ἄνθρωπος ἥμερον, ὅμως μὴν παιδείας μὲν ὀρθῆς τυχὸν καὶ φύσεως εὐτυχοῦς, θειότατον ἡμερώτατόν τε ζῶιον γίγνεσθαι φιλεῖ, μὴ ἱκανῶς δὲ ἤ μὴ καλῶς τραφὲν ἀγριώτατον, ὁπόσα φύει γῆ», ο άνθρωπος είναι ήμερο ζώο, και αν τύχει να έχει καλά έμφυτα χαρακτηριστικά και ορθή παιδεία, συνήθως γίνεται το πιο ήμερο και αξιοθαύμαστο από όλα τα ζώα, αν όμως τύχει όχι ικανοποιητικής ή κακής ανατροφής και παιδείας, γίνεται το πιο άγριο από όσα υπάρχουν στη γη.
