Του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Καθημερινά παίρνονται χιλιάδες αποφάσεις χωρίς να το σκεφτόμαστε. Αυτοί οι αυτοματισμοί οδηγούν σε σφάλματα, αλλά είναι πολύ συχνά χρήσιμοι. Σταματάτε για να περάσει ένα πολύ βιαστικό σκούτερ, κατευθύνεστε προς το εκλογικό κέντρο, βάζετε το ψηφοδέλτιό σας στην κάλπη, σκέφτεστε να αγοράσετε ένα διαμέρισμα, επιλέγετε ένα τρόπο μεταφοράς, … Όλες αυτές οι ενέργειες είναι αποφάσεις. Οι περισσότερες από αυτές λαμβάνονται με τρόπο αυτόματο, χωρίς μεγάλη σκέψη. Άλλες έχουν αποτελέσει αντικείμενο μακράς συζήτησης. Μερικές φορές πρέπει να ληφθούν κρίσιμες αποφάσεις σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, σε έναν πυρηνικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής στα πρόθυρα της έκρηξης για παράδειγμα. Και μερικές φορές έχουμε άφθονο χρόνο για ασήμαντες επιλογές, όπως το χρώμα των φλυτζανιών για ένα καφέ ή τσάι.
Σε κάθε περίπτωση, κρίνουμε συνεχώς τα αποτελέσματα – περισσότερο από τους λόγους – των αποφάσεών μας. Αυτό είναι που οι ερευνητές αποκαλούν «ευρετικές της συλλογιστικής κρίσης». Η έκφραση επινοήθηκε από τον οικονομικό επιστήμονα Herbert Simon, τη δεκαετία του 1950, για να ορίσει κανόνες συλλογισμού που είναι προσεγγιστικές, αλλά συχνά παρέχουν ικανοποιητικές απαντήσεις.
Η έννοια της ευρετικής συλλογιστικής κρίσης ήταν μια σημαντική απόχρωση που ήρθε σε αυτήν της αναμενόμενης χρησιμότητας, που επινοήθηκε μια δεκαετία νωρίτερα από τους John von Neuman και Oscar Morgenstern. Υποδηλώνοντας την έννοια Homoeconomicus, αυτοί οι δύο οικονομικοί επιστήμονες υπέθεσαν ότι παίρνουμε τις αποφάσεις μας υπολογίζοντας αυστηρά τα κέρδη μας. Οι νέοι, για παράδειγμα, θα αποφασίσουν για τις σπουδές τους σύμφωνα με τα ποσοστά επαγγελματικής ένταξης, τα μέσα επίπεδα μισθού κατά την αποχώρηση, κλπ.
Η έρευνα στην ψυχολογία, στη συμπεριφορική οικονομική ή ακόμη και στις γνωστικές επιστήμες έχει επομένως θεωρήσει ότι ο «υπολογισμός της αναμενόμενης χρησιμότητας» δεν υπακούει αποκλειστικά σε λογικούς κανόνες. Θα εξαρτιόταν επίσης από πιο πραγματικούς, ατομικούς ή ακόμη και συναισθηματικούς παράγοντες.
Η έννοια της «γνωστικής προκατάληψης»
Ο Daniel Kahneman είναι ο μόνος ψυχολόγος που έλαβε ποτέ, το 2002, το βραβείο Nόμπελ Οικονομίας για τις εφαρμογές της έρευνάς του σε θέματα συμπεριφοράς στη χρηματοοικονομική.
Επειδή είμαστε υπερβολικά αισιόδοξοι, είτε ψάχνουμε αυτό που επιβεβαιώνει τη γνώμη μας είτε φοβόμαστε μήπως χάσουμε, η άποψή μας για τα πράγματα είναι προκατειλημένη.
Σύμφωνα με τον Kahneman, η ψυχολογία μας διχάζεται ανάμεσα σε δύο κύριες τάσεις: το σύστημα 1 είναι διαισθητικό, γρήγορο και απαιτεί λίγη ενέργεια. Μας επιτρέπει να παίρνουμε χιλιάδες αυτόματες αποφάσεις σε καθημερινή βάση. Το σύστημα 2 είναι πιο ορθολογικό, αργό και ενεργοβόρο.
Μας επιτρέπει να αμφισβητήσουμε τις αρχικές μας διαισθήσεις, να λάβουμε υπόψη πιο τεχνικές ή αφηρημένες παραμέτρους. Το σύστημα 1 παρουσιάζεται συχνά ως πηγή γνωστικών προκαταλήψεων και σφαλμάτων, τα οποία μπορούν να διορθωθούν ή να εξαλειφθούν χάρη στο σύστημα 2.
Η έννοια της γνωστικής προκατάληψης είναι εξαιρετικά δημοφιλής τα τελευταία δέκα χρόνια. Αυτή η επιτυχία ωστόσο, τείνει να συγκαλύπτει το γεγονός, όπως το υπογραμμίζει ο ίδιος ο Kahneman, ότι το σύστημα 1 λαμβάνει καλές αποφάσεις στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων. Για παράδειγμα, όταν ένα αυτοκίνητο έρχεται καταπάνω μας και η ζωή μας βρίσκεται σε κίνδυνο, το σύστημα 1 μας ενθαρρύνει αμέσως να πηδήξουμε στο πλάι χωρίς να το σκεφτούμε για να σωθούμε. Δεν είναι όμως αυτή η απόφαση η καλύτερη; Ο ψυχολόγος Gerd Gigerenger πιστεύει ότι αυτός ο τύπος συντόμευσης δεν πρέπει καν να χαρακτηριστεί παράλογος. Ο ορθολογισμός είναι περισσότερο μια ικανότητα προσαρμογής σε περιβαλλοντικά προβλήματα παρά μια καθαρά λογική ή τεχνική ικανότητα. Οι αποφάσεις μας θα ήταν και ατελείς και ορθολογικές.
Χαρακτήρας και κατάσταση του αποφασίζοντα
Εκτός από τις διάφορες τεχνικές μοντελοποίησης της απόφασης (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, η Απόφαση: γνωστικά αντικείμενα & παράγοντες, εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2021, Κ. Ζοπουνίδης, μοντελοποίηση και απόφαση, Πολυτεχνείο Κρήτης, 05/08/2022, Κ. Ζοπουνίδης, η χρησιμότητα της απόφασης, 30/07/2020), ο χαρακτήρας κάθε ατόμου (επιεικής, ασυμβίβαστος, …) και η κατάστασή του όταν αποφασίζει (ευτυχισμένος, κουρασμένος, …) ασκεί επίσης επιρροή.
Μια μελέτη έξι εκατομμυρίων αποφάσεων που εκδόθηκαν από δικαστές στη Γαλλία σε διάστημα δώδεκα ετών, αποκαλύπτει ότι αυτοί τείνουν να είναι πιο επιεικείς την ημέρα των γενεθλίων του κατηγορούμενου. Ακόμη, και πολλές άλλες αποφάσεις – δικαιοσύνης, ιατρικής σε συνέντευξη για πρόσληψη, πρόβλεψης, … ποικίλλουν με ακατανόητο τρόπο αν δεν λάβει κάποιος υπόψη το χαρακτήρα και την κατάσταση του ατόμου (θόρυβος).
Συμπερασματικά, η γνώση βοηθάει να προφυλαχθείς και να πάρεις σωστές αποφάσεις. Κάθε φορά που μελετάμε την ανθρώπινη κρίση (human judgement), υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα να βρούμε κάποιο θόρυβο σε αυτήν. Για να βελτιώσουμε την ποιότητα των κρίσεών μας, πρέπει να αντιμετωπίσουμε την προκατάληψη αλλά και το θόρυβο. Αυτός ο τελευταίος, σύμφωνα με τον Kahneman, συνδέεται με το γεγονός ότι οι άνθρωποι εμπιστεύονται σε υπερθετικό βαθμό την κρίση τους. «Αυτό είναι το προπατορικό μας αμάρτημα».
*Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece
Πηγή: ot.gr
