Του Πέτρου Ι. Παραρά*
Πρόσφατες δημοσιογραφικές – πολιτικές αναλύσεις στον τύπο κάνουν λόγο, προκειμένου να προσδιορίσουν το ειδικότερο περιεχόμενο του οικονομικού φιλελευθερισμού που ισχύει στη χώρα μας, για «ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό» (libéralisme radical). Χρήση του όρου αυτού είχε γίνει και κατά το πρώτο Συνέδριο (1979) της Νέας Δημοκρατίας. Όμως, ο οικονομικός φιλελευθερισμός ήδη κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, είχε αποδεχθεί τις αρχές του οικονομικού παρεμβατισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης, οι οποίες, έκτοτε, θεωρείται ότι είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα του λεγόμενου «κοινωνικού φιλελευθερισμού». Είναι η περίοδος του «νέου φιλελευθερισμού» που διήρκεσε περίπου μέχρι το έτος 1978, οπότε και έληξε η «χρυσή τριακονταετία».
Αφού δε ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, στην ελληνική του εκδοχή, κατοχυρώνεται από το 1975 ευθέως στο Σύνταγμα (άρθρα 21επ.) και η Κυβέρνηση της Ν.Δ. τον εφαρμόζει απαρέγκλιτα (Μαρία Συρεγγέλα, Κοινωνικός Φιλελευθερισμός στην πράξη, ̎Το Βήμα̎, 21.1.2024), έπεται ότι ο φιλελευθερισμός αυτός δεν δύναται να χαρακτηρίζεται ως «ριζοσπαστικός», δοθέντος ότι το επίθετο αυτό προσδιορίζει τον φιλελευθερισμό στην ακραία του θέση, αφού προσδίδει, αναγκαίως, ιδιαίτερη έμφαση στην «ελευθερία», που είναι ο πρωταρχικός του στόχος, την οποία και διαστέλλει περισσότερο, άρα απομειώνει, αντίστοιχα, τις όποιες παρεμβατικές δραστηριότητες του κράτους, καταλήγοντας, εντεύθεν, στο «ελάχιστο κράτος» (Guy Sorman, L’État minimum 1985), ή, όπως επίσης λέγεται, στη «ριζοσπαστική δεξιά» (J.Weiss). Άμεση δε συνέπεια αυτού είναι ότι έτσι διευρύνεται ακόμη περισσότερο η απόσταση μεταξύ ισότητας και ελευθερίας υπέρ της τελευταίας, το σχήμα όμως αυτό δεν συμπλέει με τις δύο αυτές συνταγματικές αξίες στις οποίες στηρίζεται ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, ο οποίος είναι προεχόντως ανθρωποκεντρικός και εφαρμόζει, κατά το δυνατόν, την αριστοτελική χρυσή τομή μεταξύ τους.
Σωστά, λοιπόν, ο Άγγλος κοινωνικός φιλόσοφος Herbert Spencer (1820-1903) εντάσσεται, από τους πολιτολόγους, στον χώρο του «ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού» (Al. Laurent, Les grands courants du libéralisme, 1998), ακριβώς επειδή στα κείμενά του υποστηρίζει ότι το κράτος πρέπει να περιορίζεται μόνον στα ουσιώδη, η θεωρητική όμως αυτή τοποθέτηση προδήλως εκφεύγει από το περιεχόμενο του σύγχρονου κοινωνικού φιλελευθερισμού, ο οποίος αποκρούει τις ακρότητες. Ομοίως, η Ayn Rand,[βλ. Παραράς, Οικονομική ελευθερία, σελ. 71].
Ο σύγχρονος λοιπόν φιλελευθερισμός μόνον ως «κοινωνικός» νοείται, αφού ενδιαφέρεται πρωτίστως για το καλύτερο και όχι για το λιγότερο κράτος και κατά το σημείο αυτό διαφοροποιείται από ορισμένες τάσεις του λεγόμενου «νεοφιλελευθερισμού» της θατσερικής περιόδου, από το έτος 1979 μέχρι το 2008, όπου το προβάδισμα δίνεται στην οικονομίστικη αντίληψη, ενώ αυτός δεν διακρίνεται και για ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία, αφού έχει ως στόχο και την δραστική μείωση των κοινωνικών δαπανών. Δηλαδή ο θατσερικός φιλελευθερισμός ήταν πράγματι «ριζοσπαστικός».
Άλλωστε, και ο κυβερνητικός εκπρόσωπος της Ν.Δ. χαρακτηρίζει σταθερά το κόμμα αυτό ως κεντροδεξιό (πρβλ. recentrage, Duverger), κατά μείζονα δε λόγο, αφού ο ριζοσπαστισμός (radicalisme) γενικότερα, καίτοι δεν είναι ευθέως αντισυστημικός, όπως ο ισλαμικός, προωθεί δραστικές μεταρρυθμίσεις που απομειώνουν τις οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Έτσι, ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός τοποθετείται δεξιά του κοινωνικού φιλελευθερισμού και άρα συμπλέει, εν πολλοίς, με τον νεοφιλελευθερισμό, όπως, αντιθέτως, η «ριζοσπαστική αριστερά» σχεδόν ταυτίζεται με εκφάνσεις κομμουνισμού, όπως αποδεικνύουν κείμενα, μεταξύ άλλων, των Μπερλινγκουέρ, Alain Badiou, Chantal Mouffe κλπ. Καλώς, λοιπόν, ο Άρης Αλεξανδρής (Καθημερινή, 27.10.2023), ο Αντ. Καρακούσης (Το Βήμα, 3.12.2023), αλλά και ο Άρης Ραβανός (Το Βήμα, 21.1.2024), χαρακτηρίζουν ως ριζοσπάστες τους ακραίους αριστερούς του Σύριζα που τώρα συγκροτούν το κόμμα της «Νέας Αριστεράς». Στη Γαλλία, πάντως, οι διανοούμενοι που ανήκουν στη «Nouvelle Gauche» (πχ. Touraine, Julliard, Rocard) δεν χαρακτηρίζονται ως ριζοσπάστες.
Συνεπώς, ο «ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός», κατά την φρασεολογία του Κωνστ. Καραμανλή στο ως άνω Συνέδριο (πρβλ. και το κόμμα της ΕΡΕ το 1956), δεν είναι άλλο παρά ο «κοινωνικός φιλελευθερισμός» που ο ίδιος είχε ήδη έντονα αποτυπώσει τέσσερα χρόνια νωρίτερα με το νέο Σύνταγμα, όπου για πρώτη φορά κατοχυρώθηκε στην Ελλάδα πλήρης κατάλογος κοινωνικών δικαιωμάτων που υπηρετούν αποφασιστικά την ιδέα του κοινωνικού κράτους δικαίου. Άρα, ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός, που ωθεί προς την «καθοδική κοινωνική κινητικότητα», δεν μπορεί να αποτελεί «πηγή έμπνευσης» για τον κοινωνικό φιλελευθερισμό στην Ελλάδα, ούτε και στο Σύνταγμά μας αποτυπώνονται αρχές ή θέσεις ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, αφού αυτός επιβάλλει τη μείωση κοινωνικών παροχών. Άλλης γνώμης ο Κωνστ. Αρβανιτόπουλος, στο κείμενό του: Να συνδυάσουμε τον ριζοσπαστικό με τον κοινωνικό φιλελευθερισμό (Το Βήμα, 28.9.2014).
Τελικά, μόνον δια του κοινωνικού φιλελευθερισμού ασκείται η πολιτική του «ευ ζην», με βασικούς στόχους: την ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη και κοινωνική δικαιοσύνη (St. Hessel/Edgar Morin, Ο δρόμος της ελπίδας, Πατάκης, 2012, σελ. 36 επ.)
*Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου
Επίτιμος Αντιπρόεδρος ΣτΕ
