Πτυχές της φιλοσοφίας της Ayn Rand
Του Κώστα Χριστίδη*
1. Η ανάγκη τήρησης αρχών.
Ένα δυσάρεστο χαρακτηριστικό όλων σχεδόν των πολιτικών παρατάξεων, στην Ελλάδα και διεθνώς, είναι η συρρίκνωση των οραματισμών και των στόχων σε θέματα του άμεσου παρόντος ή μιας βραχυχρόνιας περιόδου και η αδυναμία σκέψης και δράσης επί τη βάσει αρχών.
Αρχή είναι μία γενική, θεμελιώδης αλήθεια, στην οποία στηρίζονται και από την οποία συνάγονται άλλες αλήθειες. Η αρχή είναι μία αφαίρεση που συμπυκνώνει ένα μεγάλο αριθμό συγκεκριμένων εννοιών. Μόνον επί τη βάσει αρχών μπορεί ένα άτομο, ένα κόμμα ή μια κοινωνία να θέσει μακροχρόνιους στόχους και να εκτιμήσει με την αναγκαία ταχύτητα και συνέπεια εναλλακτικές δυνατότητες δράσης σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή.
Σε περίπτωση σύγκρουσης αρχών, η σαφής και ακριβής διατύπωσή τους ευνοεί πάντα την πλευρά εκείνη που έχει τη λογική με το μέρος της. Αντιθέτως, η μερική ή αντιφατική ή ασαφής διατύπωση αντιτιθέμενων αρχών ευνοεί την πλευρά εκείνη που είναι αντίθετη προς τη λογική και την πραγματικότητα. Για να επικρατήσει η λογική πλευρά σε κάποια διαφωνία, πρέπει να γίνουν κατανοητοί οι σκοποί της και τα επιχειρήματά της. Η πλευρά αυτή δεν έχει τίποτα να κρύψει. Η πραγματικότητα είναι σύμμαχός της. Η μη λογική πλευρά είναι αυτή που πρέπει να κρύψει, να εξαπατήσει, να προκαλέσει σύγχυση. Η εξάπλωση του παράλογου ή του κακού, υποστήριζε η Αμερικανίδα φιλόσοφος και συγγραφέας Ayn Rand, είναι σύμπτωμα ενός κενού: οφείλεται στην αδυναμία εκείνων που θέλουν να καταπολεμήσουν το παράλογο ή το κακό να συνειδητοποιήσουν το γεγονός ότι πρέπει να προβάλουν με συνέπεια ορισμένες βασικές αρχές, στις οποίες δεν χωρεί συμβιβασμός. Μία οργανωμένη πολιτική ομάδα, ένα κόμμα χωρίς ξεκάθαρες ιδεολογικές αρχές, χωρίς σαφή πολιτική φιλοσοφία, σημείωνε με γλαφυρότητα η Rand, “μοιάζει με πλοίο στο μέσο του ωκεανού, που άγεται και φέρεται από κάθε κύμα, άνεμο ή ρεύμα ενώ οι επιβάτες του είναι κλεισμένοι στις καμπίνες τους, φοβούμενοι να δουν ότι η θέση του καπετάνιου στη γέφυρα είναι κενή”.
Ατυχώς, η συντριπτική πλειοψηφία όσων δραστηριοποιούνται στην πολιτική, στην πραγματικότητα δέχεται ότι δεν υπάρχουν σταθερές αρχές, δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά μόνον ένας συλλογικός υποκειμενισμός και οτιδήποτε θα επιθυμούσαν οι πολλοί να ήταν αλήθεια, είναι αλήθεια, οτιδήποτε θα επιθυμούσαν οι πολλοί να υπήρχε, υπάρχει, αρκεί αυτό να συγκεντρώνει μια ευρεία συναίνεση (consensus).
Μια τέτοια αντίληψη στηρίζεται στη σιωπηρή συμφωνία ότι τα πάντα υπόκεινται σε “διαπραγματεύσεις” και το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι το προϊόν πιέσεων, χειρισμών, ρουσφετολογικών ανταλλαγών, δημοσίων σχέσεων, παζαρεμάτων, υποσχέσεων, αθετήσεων, δωροδοκιών ή και τύχης. Το μόνο σημείο που συναντώνται τα συμφέροντα των πολιτικών και των οργανωμένων ομάδων πιέσεως είναι η επιθυμία για ένα συνεχώς διογκούμενο κράτος που να μπορεί να κάνει τα πάντα και για μια κυβέρνηση που να μην περιορίζεται από σαφή πολιτική φιλοσοφία: οποιαδήποτε ομάδα κατορθώσει να καταλάβει ή να επηρεάσει την εξουσία, έστω και προσωρινά, θα μπορέσει να “περάσει” τη νομοθεσία που την ενδιαφέρει και που θα είναι δύσκολο να ανατραπεί στο μέλλον. Για αυτό το λόγο, το μόνο θέμα όπου δεν χωρεί |συμβιβασμός”, σύμφωνα με τις αντιλήψεις αυτές, είναι το μέγεθος και η ισχύς του κράτους.
2. Η ηθική-φιλοσοφική θεμελίωση της ελεύθερης οικονομίας.
Σύμφωνα με την Ayn Rand, η ηθική δικαίωση της ελεύθερης οικονομίας βρίσκεται στο γεγονός ότι το σύστημα αυτό είναι το μόνο σύμφωνο με τη λογική φύση του ανθρώπου και ότι στηρίζεται και ταυτόχρονα προάγει τη μεγαλύτερη ανθρώπινη αξία: την ελευθερία.
Πράγματι ο άνθρωπος διακρίνεται από όλα τα άλλα όντα για τη λογική του φύση. Η λειτουργία της λογικής, της αφομοίωσης γνώσεων, της αντίδρασης σε εξωτερικούς ερεθισμούς, της επεξεργασίας συλλογισμών είναι μία περίπλοκη διαδικασία που μόνον ο ατομικός, ανθρώπινος νους μπορεί να επιτελέσει. Δεν υπάρχει “συλλογικός νους”. Κάθε ον, για να διατηρηθεί στη ζωή, αναπτύσσει κάποια δραστηριότητα που προσιδιάζει στη φύση του. Στην περίπτωση του ανθρώπου, η δραστηριότητα αυτή είναι κυρίως διανοητική. Εφόσον η γνώση, η σκέψη, η λειτουργία της λογικής είναι μία ατομική διαδικασία, και εφόσον η ανάπτυξη της διανοητικής δραστηριότητας είναι απαραίτητη για την επιβίωση και πρόοδο του ανθρώπου, πρέπει ο κάθε άνθρωπος να είναι ελεύθερος να σκέπτεται, να συμφωνεί, να διαφωνεί, να συνεργάζεται με άλλους ή να ακολουθεί τη δική του ξεχωριστή πορεία, με τη δική του λογική εκτίμηση. Ένας λογικός νους δεν μπορεί να εργασθεί με καταναγκασμό. Δεν μπορεί να υποτάξει τη δική του αίσθηση της πραγματικότητας σε διαταγές, οδηγίες ή ελέγχους τρίτων. Δεν μπορεί να θυσιάσει τις γνώσεις του και τις αντιλήψεις του σε γνώμες, απειλές, επιθυμίες ή συμφέροντα άλλων. Ο άνθρωπος μπορεί να εξαναγκασθεί σε σιωπή, σε περιορισμούς ή σε φυλάκιση, ο ανθρώπινος νους όχι. Η ελευθερία, επομένως, είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό της ανθρώπινης λογικής λειτουργίας. Η αναγνώριση της λογικής φύσης του ανθρώπου, της σχέσης μεταξύ της λειτουργίας της λογικής και της ανθρώπινης επιβίωσης και, τέλος, της ανάγκης ύπαρξης ελευθερίας για την ομαλή ανάπτυξη της λειτουργίας της λογικής πραγματοποιείται από την κοινωνία με την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Στην οικονομική σφαίρα τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι περιουσιακά δικαιώματα. Τα δικαιώματα αυτά είναι απαραίτητα για να μπορεί ο άνθρωπος να διαθέτει το προϊόν της εργασίας και των προσπαθειών του. Το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας βασίζεται ακριβώς στην αναγνώριση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, περιλαμβανομένων των περιουσιακών δικαιωμάτων.
Το μεγάλο ερώτημα, κατά την Ayn Rand, είναι: έχει ο άνθρωπος το δικαίωμα να ορίζει τον εαυτό του, το μυαλό του, την εργασία του, τα προϊόντα του ή είναι εξάρτημα μιας ομάδας (του κράτους, της κοινωνίας ή μιας άλλης κολλεκτιβίστικης έννοιας), που μπορεί να τον διατάσσει όπως αυτή κρίνει σωστό, να του υπαγορεύει τις πεποιθήσεις της, να του προδιαγράφει κάθε πτυχή της ζωής του, να ελέγχει την εργασία του και να δημεύει τα προϊόντα του; Το μεγάλο ερώτημα είναι, απλά: είναι ο άνθρωπος ελεύθερος; Το μόνο σύστημα που στο ερώτημα αυτό απαντά αδίστακτα ‘’ναι’’ είναι το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας.
Αλλά θα συνεχίσουμε πάνω στο θέμα αυτό σε επόμενη αρθρογραφία μας.
*Νομικού – Οικονομολόγου
