Ανάγκη για μια νέα κουλτούρα στον σχεδιασμό πολιτικής
Των Γρηγόρη Δημητριάδη και Γιάννη Μαστρογεωργίου*
Σήμερα είναι ολοφάνερο πια πως ο άνθρωπος δρα ως μία αποφασιστική «δύναμη», ως ένας σημαντικός «παράγοντας» με δυνατότητα ριζικής αναδιαμόρφωσης του περιβάλλοντός του, ακόμη και επηρεασμού του μέλλοντος και της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη σε όλα τα επίπεδα. Αυτή ακριβώς η ιδιαίτερη βιολογική-τεχνολογική δύναμη μας, προσδιορίζεται και ορίζεται από την ιδέα της νέας «ανθρωποκαίνου εποχής».
Μολονότι εμφανώς «ανθρωποκεντρική», αυτή η επιστημονική ιδέα, όπως θα δούμε, ανοίγει νέους ορίζοντες και επικαιροποιεί την αναγκαιότητα άσκησης μιας εντελώς διαφορετικής -περισσότερο υπεύθυνης- στρατηγικής για το Μέλλον μας.
Και ακριβώς επειδή αυτή η ιδιαίτερη δύναμη του ανθρώπου συνεπάγεται και ιδιαίτερη ευθύνη, η εποχή που τώρα εγκαινιάζεται απαιτεί κατάλληλη προετοιμασία και διαφορετικό τρόπο σκέψης.
Η απόφαση του Πρωθυπουργού να συστήσει την Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού (Foresight) σε άμεση συνάφεια με την Γενική Γραμματεία του Πρωθυπουργού, συνιστά εμπράκτως μετατόπιση της αντίληψης του μέλλοντος από χρονικό ορόσημο σε ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης. Σκοπός της νέας Ειδικής Γραμματείας δεν είναι να γίνουν προβλέψεις (άλλωστε το μέλλον είναι απρόβλεπτο), αλλά η αλλαγή της νοοτροπίας συλλογισμού και διαμόρφωσης του μέλλοντος. Η καλλιέργεια μίας νέας κουλτούρας και ενός νέου τρόπου σκέψης σχετικά με την «αντίληψη των προσερχομένων» (Φιλόστρατος), ή την αναγνώριση της «μυστικής βοής των πλησιαζόντων γεγονότων» (Καβάφης), μέσα σε μία εποχή ραγδαίων εξελίξεων.
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η ανθρωπότητα τα επόμενα 10 χρόνια θα βιώσει αλλαγές που θα ισοδυναμούν με τα προηγούμενα 100! Η παγκόσμια γεωπολιτική αλλάζει. Οι ΗΠΑ είναι περισσότερο επικεντρωμένες σε θέματα εσωτερικής πολιτικής παρά στην εξωτερική πολιτική. Αυτή η απεμπλοκή των ΗΠΑ επιτρέπει την άνοδο άλλων παγκόσμιων δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ρωσία, οι οποίες ανταγωνίζονται και επιδιώκουν να μοιραστούν τον ρόλο του παγκόσμιου ηγέτη με τις ΗΠΑ. Μεταξύ αυτών των παγκόσμιων αλλαγών, η ΕΕ αρχίζει να σκέφτεται το δικό της μέλλον. Οι προσπάθειες της ΕΕ για ένα χώρο έρευνας και ανάπτυξης με συνεργατική βιομηχανική δράση στους τομείς της άμυνας και της αεροδιαστημικής, καθώς και η στήριξη του χρηματοδοτικού εργαλείου του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας (ΕΤΑ), είναι τα πρώτα δείγματα γραφής.
Με ένα μεταβαλλόμενο ορίζοντα μπροστά μας, άλλοι μη στρατιωτικοί παράγοντες έχουν καταστεί σημαντικοί για γεωπολιτικούς σκοπούς. Αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «γεωοικονομία», όπου η χρήση οικονομικών εργαλείων εφαρμόζεται για την προώθηση γεωπολιτικών στόχων. Τα τυπικά γεωοικονομικά μέσα περιλαμβάνουν: τον έλεγχο του εμπορίου, την επενδυτική πολιτική, τις οικονομικές και χρηματοπιστωτικές κυρώσεις, την ενέργεια και τα βασικά προϊόντα, τις πολιτικές βοήθειας, τη διαχείριση δεδομένων, τις υποδομές επικοινωνίας και τον έλεγχο του κυβερνοχώρου, αλλά και τη διαχείριση ή τη ρύθμιση της μετανάστευσης και την εφαρμογή περιοριστικών μέτρων κατά των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο αριθμός των διασυνδεδεμένων στο διαδίκτυο συσκευών στον κόσμο αναμένεται να εκτιναχθεί από 30 δισ. το 2020 σε 200 δισ. το 2030! Η -καθολική, άρα- διασυνδεσιμότητα δημιουργεί τεράστιες ευκαιρίες δημιουργίας νέων προϊόντων, υπηρεσιών, επιχειρηματικών και βιομηχανικών μοντέλων αλλά και τεράστιες αλλαγές στην καθημερινή μας ζωή. Η λέξη του μέλλοντος, το Metaverse, η ψηφιοποιημένη παράλληλη ζωή, δημιουργεί αδιανόητες σήμερα προεκτάσεις και παγκόσμιους ανταγωνισμούς για τον έλεγχο του WEB3 και του οικοσυστήματος των κρυπτονομισμάτων.
Η Δημοκρατία και οι αξίες που διέπουν το λεγόμενο δυτικό κόσμο βρίσκονται υπό πίεση. Το 2020 ήταν η 15η συνεχής χρονιά που καταγράφηκε υποχώρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και των ελευθεριών σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν συνεχιστεί η τάση αυτή και τα επόμενα χρόνια θα επηρεάσει όχι μόνο τις αναδυόμενες δημοκρατίες, αλλά και εκείνες που έχουν σταθερότερα θεμέλια. Η διατήρηση του δημοκρατικού σφρίγους στον άκρως πολυτασικό και μεταβαλλόμενο κόσμο, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των Θεσμών να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες και να παραμένουν ανθεκτικοί απέναντι στις εξωγενείς προκλήσεις.
Οι ζώνες αστάθειας στη γειτονιά της Ευρώπης θα αυξηθούν. Νέα υβριδικά όπλα και μέθοδοι επηρεασμού, όπως η παραπληροφόρηση, η παραπλανητική πληροφόρηση θα ενισχυθούν.
Οι ραγδαίες δημογραφικές εξελίξεις θα επιφέρουν και σημαντικές μετατοπίσεις γεωπολιτικής ισχύος τα επόμενα χρόνια. Ο παγκόσμιος πληθυσμός θα ξεπεράσει τα 8,5 δισεκ. το 2030 και θα εκτιναχθεί σχεδόν στα 10 δισ. το 2050. Η δημογραφική εξέλιξη, ωστόσο, δεν θα είναι ισομερής. Στασιμότητα θα παρατηρηθεί στις πιο προηγμένες οικονομίες. Ο πληθυσμός της ΕΕ θα σημειώσει πτώση στα 420 εκ., που θα αντιπροσωπεύουν μόλις το 4,3 % του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ μεγάλη μείωση θα παρατηρηθεί και στην ΝΑ Ασία. Ο πληθυσμός της Αφρικής θα φθάσει περίπου τα 2 δισεκ. έως το 2035 και οι μισοί κάτοικοι της ηπείρου θα είναι κάτω των 21 ετών! Το 2050 η Ινδία, η Νιγηρία, οι ΗΠΑ, η Κίνα και το Πακιστάν θα είναι οι πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές. Έως το 2050 ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας θα μειωθεί 16% στην ΕΕ και 17% στην Κίνα, ενώ θα παρουσιάσει αύξηση στη Β. Αμερική και την Ινδία. Ο μέσος όρος ηλικίας στην ΕΕ από 44 έτη το 2020 θα ανέβει στα 48,2 το 2050, ενώ θα έχουμε ραγδαία αύξηση των εξαρτώμενων ατόμων – νέων και ηλικιωμένων. Αν συνεχιστεί η σημερινή τάση, τότε το 2050 θα αντιστοιχούν 135 εξαρτώμενα άτομα χωρίς απασχόληση για κάθε 100 εργαζόμενους!
Οι G7 χώρες σήμερα αντιπροσωπεύουν περίπου το 40% του ΑΕΠ, ενώ το 1975 το ποσοστό αυτό ήταν 60%. Η Κίνα θα αναδειχθεί ως η μεγαλύτερη οικονομία έως το 2029 και η Ινδία θα ξεπεράσει την ΕΕ σε οικονομική ισχύ μέσα στα επόμενα 20 χρόνια.
Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ και Κίνας θα αποκτήσει παγκόσμια διάσταση και θα καθορίσει το νέο γεωπολιτικό πεδίο. Η ενεργειακή μετάβαση θα επηρεάσει την κατανομή ισχύος. Οι χώρες που εξάγουν ορυκτά καύσιμα και δεν έχουν προχωρήσει στο επόμενο στάδιο της ενεργειακής τους μετάβασης, θα δεχθούν κλυδωνισμούς. Στον αντίποδα θα βρεθούν χώρες με δυνατότητα παραγωγής και εξαγωγής ενέργειας από ΑΠΕ. Σημαντική αν και υποτιμημένη παράμετρος της διεθνούς γεωπολιτικής σκακιέρας είναι οι εξελίξεις στον αρκτικό ωκεανό.
Σταδιακά ο κόσμος μετατοπίζεται σε νέα γεωπολιτική οργάνωση. Θα είναι ένας κόσμος των 2 Υπερδυνάμεων; Θα είναι ένας κόσμος Χ αριθμού Υπερδυνάμεων; Ακόμα είναι αβέβαιο.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η μάχη για τη διασφάλιση της πρόσβασης σε σπάνια μεταλλεύματα και σπάνιες γαίες. Η πρόοδος της πράσινης τεχνολογίας και ειδικότερα η κατασκευή ανεμογεννήτριών, ηλιακών πάνελ, μέσων αποθήκευσης ενέργειας, απαιτεί σπάνια μέταλλα, όπως κοβάλτιο, λίθιο, γραφίτη, μαγγάνιο, νικέλιο τις επόμενες δύο τουλάχιστον δεκαετίες. Αυτό όμως δεν αφορά μόνο την ενέργεια, αλλά και άλλους κλάδους. Ο τομέας της παραγωγής μίνι drones, στον οποίο η Κίνα δαπανά το 1/3 των σπάνιων μετάλλων της, αναμένεται να παρουσιάσει αύξηση έως το 2030 με τεράστιες προοπτικές για τον αμυντικό και τον επιχειρηματικό τομέα, συμπαρασύροντας σε αντίστοιχη αύξηση της ζήτησης για γάλλιο, ίνδιο, σκάνδιο και τιτάνιο. Η σημασία αυτών των μετάλλων είναι κατανοητή αν υπολογίσει κανείς ότι τα μισά από τα υλικά ενός αεροπλάνου είναι σπάνια μέταλλα που παράγονται εκτός ΕΕ! Η Ένωση οφείλει να επενδύσει στρατηγικά σε συμμαχίες με χώρες που παράγουν σπάνια μέταλλα, αλλά και να επενδύσει στη δική της τεχνολογία υποκαθιστώντας τα σπάνια μέταλλα με άλλα, και με άλλου είδους μακροπρόθεσμες στρατηγικές, όπως εξορύξεις από τη θάλασσα και το διάστημα, τηρώντας πάντα τις διεθνείς συμφωνίες.
Σε αυτόν όμως τον πολυτασικό και διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, η EE διαθέτει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα ως πρωτοπόρος δύναμη στην θέσπιση των διεθνών στάνταρντς στο εμπόριο. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό και χρήσιμο στους τομείς κυρίως της τεχνολογίας, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη, ο κβαντικός υπολογιστής, η κυβερνοασφάλεια, η διαχείριση των δεδομένων. Επιπλέον σημαντική είναι η παρέμβαση της ΕΕ στα θέματα της πράσινης τεχνολογίας, του υδρογόνου, των θαλασσίων αιολικών πάρκων. Η Κίνα από τη δική της μεριά δημιουργεί και εκείνη το δικό της οικοσύστημα διαμόρφωσης των στάνταρντ, μέσω του σχεδίου Κίνα 2035 που φιλοδοξεί να επιβάλλει τις δικές της προτιμήσεις στις 140 χώρες που αποτελούν το τεράστιο δίκτυο Belt and Road. Η ΕΕ διαθέτει, όμως, ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Το λεγόμενο brussels effect που της δίνει το δικαίωμα να έχει λόγω οικονομικής και πληθυσμιακής δύναμης τον πρώτο λόγο στο διεθνές εμπόριο. Η ΕΕ είναι ο Νο1 εμπορικός εταίρος 74 χωρών, έναντι 66 της Κίνας και 31 των ΗΠΑ. Είναι εκ των ων ουκ άνευ αναγκαίο για την ΕΕ να παραμείνει πρωτοπόρος σε αυτό τον αγώνα.
Καταλήγοντας, αυτό που μπορεί να προσφέρει το Foresight, με τη συστηματική χρήση μεθόδων όπως ο «σχεδιασμός σεναρίων», η «ανίχνευση του ορίζοντα» (συλλογή τάσεων), και η ανάγνωση των «ασθενών σημάτων», -δηλαδή των πρώτων, δειλών ενδείξεων που ενέχουν δυναμική για τη λιγότερο ή περισσότερο μακροπρόθεσμη και δομική μεταβολή των πραγμάτων-, είναι να εγκαινιάσει μια νέα κουλτούρα στον σχεδιασμό πολιτικής, η οποία θα είναι απαραίτητη για την προετοιμασία μας για το αύριο σε έναν ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο.
*Γενικός Γραμματέας του Πρωθυπουργού και Ειδικός Γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού
