Του Σταύρου Χρ. Τσέτση*

Ο Παυσανίας, στο θεμελιώδες έργο του «Ελλάδος Περιήγησις» και ειδικότερα στην ξεχωριστή ενότητα «Ακαδημία», περιγράφει εκτενώς αυτόν τον «Ιερό Τόπο», του «κλεινού άστεως» της Αθήνας: την Ακαδημία^. όπου τόσο ο Πλάτωνας, ο οποίος της έδωσε το όνομά του, όσο και άλλοι μέγιστοι της ανθρώπινης διανόησης θήτευσαν, αναζητώντας τις αρχές των επιστημών και την προαγωγή τους. Εκεί επιδίωξαν την πρόσκτηση της «αληθούς γνώσης» διανοητές που καθόρισαν την ανθρώπινη σκέψη, υπό τη διεύθυνση αρχηγετών της:

Σπεύσιππου, Ξενοκράτη, Πρόκλου, Μαρίνου, Ισίδωρου, Δαμάσκιου και πιθανόν του Αθηναγόρα.

Σ΄ αυτόν τον χώρα αναμετρήθηκαν τα πλέον σημαντικά φιλοσοφικά συστήματα.

Τα γνωστότερα διασωθέντα Λεξικά της Ύστερης Αρχαιότητας και των Μέσων Χρόνων –των Αρποκρατίωνα (2^ος μ.Χ. αιώνας), Ησύχιου (5^ος μ.Χ. αιώνας), Στέφανου Βυζάντιου (6^ος μ.Χ. αιώνας), Φώτιου (9^ος μ.Χ. αιώνας), Σουίδα (10^ος μ.Χ. αιώνας), το Μέγα Ετυμολογικό (10^ος-11^ος μ.Χ. αιώνας)- αναφέρουν ρητά την Ακαδημία.

Όπως και Περιηγητές και Χαρτογράφοι, ήδη από τα τέλη του 18^ου αιώνα, την απεικονίζουν ως εμβληματικό Τόπο – Μνημείο^. μια Αθήνα που στα μάτια τους ξαναρχίζει να λάμπει: Jean

Denis Barbie du Bocage (1782), Francois Pouqueville (c. 1835)^. ακόμη και ο Friedrich

Hoeldelin, στον «Υπερίωνα ή ο Ερημίτης στην Ελλάδα» (Ηριδανός, 1982), την μνημονεύει.

Στα Πολεοδομικά Σχέδια ανασύστασης της «Νέας Αθήνας», ήδη από τους Κλεάνθη και Saubert, ο Χώρος της Ακαδημίας προστατεύθηκε.

Στα μεταπολεμικά χρόνια που ακολούθησαν, η πλημμελώς προγραμματισμένη ή και ανέλεγκτη (βίαια) αστικοποίηση της πρωτεύουσας, «άγγιξε» ασφαλώς (και) την Ακαδημία^. παρόλα ταύτα, ένα κομμάτι της διασώθηκε, παρότι κατακερματισμένη και «πνιγμένη» μέσα σε ένα αδιάφορο «αρχιπέλαγος κτισμάτων”. Δύο εντελώς «ξένες» χωρικές πραγματικότητες^. οι δε επιτρεπόμενες χρήσεις γύρω από αυτήν, επιδείνωσαν μία ήδη βεβαρυμμένη περιβαλλοντικά και πολεοδομικά περιοχή (και) με κοινωνικές προεκτάσεις.

Την υποδειγματική, πλην ανολοκλήρωτη, προγραμματικά Ενοποίηση των Ιστορικών και Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, δεν ακολούθησε η επέκταση της ενοποίησης από τον Κεραμεικό, έως την Ακαδημία Πλάτωνος, όπως είχε προβλεφθεί.

Μία πολεοδομική παρέμβαση κλίμακος –παρότι ημιτελής- η οποία άλλαξε το πρόσωπο της Αθήνας, αναδεικνύοντας τον πυρήνα της ταυτότητας της.

Από τη διατήρηση χιλιετιών στην αλαζονεία των ανευλαβών επινοήσεων ή η «Ύβρις» της νέας δόμησης ενός του «Ιερού Τόπου»

Το «σώμα» της Πλατωνικής Ακαδημίας ως εδαφική οντότητα, παρέμεινε (σχετικά) ανέπαφο για δυόμισι χιλιετίες. Το σεβάστηκαν, ενίοτε, ακόμη και σφόδρα πολέμιοι των αξιών που αναπτύχθηκαν στους κόλπους της και φώτισαν τον Δυτικό Πολιτισμό.

Για να προκύψει ως βραβευμένη πρόταση, η οικοδόμηση ενός νέου Μουσείου εντός του κηρυγμένου και προστατευόμενου Αρχαιολογικού Χώρου. Βέβηλο, ακόμη και ως σκέψη, σχεδιαστικό εγχείρημα. Δίκην «καινοτομίας», προκρίνεται στον σχετικό διαγωνισμό, η οικοδόμηση πολιτιστικής υποδομής, στο ίδιο το «corpus» του μοναδικού για τον Οικουμενικό Πολιτισμό, Χώρο. Όχι πέριξ ή σε γειτνιάζουσα περιοχή, αλλά εντός.

Αδιανόητη –με κάθε κριτήριο που σέβεται τους «Τόπους της Ιστορίας και της Μνήμης» και κάθε μέτρο σχεδιασμού. «Υβρις».

Ακαδημία: Το χρέος της ανάδειξης της Αστικής Μνήμης vs της συσκότισης της Ιστορίας.

Πριν από την (επαν)διατύπωση εναλλακτικών χωροθέτησης στην προαναφερθείσα πρόταση εγκαθίδρυσης Μουσείου, εντός του προστατευόμενου(;) Αρχαιολογικού Μνημείου/«Τόπου», αναφύονται σειρά κρίσιμων ερωτημάτων, στην κορυφή των οποίων βρίσκονται:

• Βάσει ποιών κριτηρίων και σκεπτικού, ένας Αρχαιολογικός Χώρος -ύψιστου συμβολισμού για τη Δύση- δεν έχει ενταχθεί στον κατάλογο προστατευόμενων/ προστατευταίων Ιστορικών Τόπων της UNESCO;
• Πως αντιμετωπίζεται -ακόμη και ως σχεδιαστική πρόθεση- από τους αμύντορες των Ιστορικών Μνημείων και Τόπων- τους επιφορτισμένους δηλαδή με την προστασία τους αρμόδιους- μία παρέμβαση οικοδόμησης εντός του Αρχαιολογικού Χώρου;

Δεδομένης της ευαισθησίας και της αίσθησης της ευθύνης έναντι της Ιστορίας από την κοινότητα των Αρχαιολόγων – Αρχιτεκτόνων/ Αναστηλωτών στις σχετικές Υπηρεσίες, ποιά η θέση τους;

Η Ακαδημία, οι μελανοχίτωνες και ο Filippo Marinetti

Το όλο ζήτημα δεν είναι αρχιτεκτονικής φύσεως: καμία αρχιτεκτονική λύση δεν μπορεί να αντισταθμίσει την «ανίερη» πρόταση χωροθέτησης ενός Μουσειακού συγκροτήματος εντός του προστατευόμενου Αρχαιολογικού Πάρκου –πρωτίστως αυτού του διαμετρήματος^. όπως άλλωστε σημειώθηκε και στην περίπτωση των απορριφθέντων Αρχιτεκτονικών σχεδίων του Karl Friedrich Schinkel, για το βασιλικό παλάτι στην Ακρόπολη το 1834, από τον πατέρα του Όθωνα.

Μία «ανόσια» πολεοδομική πρόταση, η οποία στερείται σαφώς ερισμάτων τόσο στο θεωρητικό υπόστρωμα που διέπει την ιδιαίτερα ευαίσθητη σχέση ιστορικών Τόπων/ Μνημείων και νέων κατασκευών, όσο και της γενικότερα αποδέκτης πρακτικής, επιχειρησιακά.

Εκτός εάν στηριχθεί στο Μανιφέστο των Φουτουριστών και του Filippo Tommaso Martinetti –εκ των ιδρυτών του φασιστικού κόμματος της Ιταλίας και εκ των συντακτών της ιδρυτικής τους διακήρυξης- που διακήρυττε «καταστρέφουμε τα πάντα και ξαναρχίζουμε από την αρχή»^. υποστηρίζοντας ακόμη και την ολοκληρωτική κατεδάφιση της Βενετίας και της επανεκκίνησής της:

«Ας επισπεύσουμε το γέμισμα των μικρών καναλιών με τα υλικά κατεδάφισης των παλαιών Μελάθρων (Palazzi), ερειπωμένων και «lebbrosi». Ας κάψουμε τις γόνδολες και τις πολυθρόνες «a dondolo» για ηλίθιους και ας υψώσουμε έως τον ουρανό, την επιβλητική γεωμετρία των μεταλλικών γεφυρών (…) για να καταργήσουμε τις καμπύλες της παλαιάς αρχιτεκτονικής». «I manifesti del Futurismo». Lacerba, 1914.

Η αλλοίωση του Οικουμενικού Τόπου, επέλαση στη Μνήμη του Δυτικού Πολιτισμού

Αποτελεί ακλόνητη «σχεδιαστική σταθερά» στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομική θεωρία και πράξη διεθνώς, ότι η Αστική Μνήμη -πεμπτουσία της ιδιοσυστασίας ενός Τόπου, της ιδίας της ταυτότητας- προστατεύεται, διατηρείται, αναδεικνύεται, αξιοποιείται, προς όφελος της συλλογικότητας^. «του ανήκειν» δηλαδη σε μία κοινωνία ατόμων- μια πολιτεία:

[«κοινωνία πλήρους ανθρώπων αυτάρκης προς ευδαιμονίαν» (Πλατωνικοί «Όροι»)].

Η Μνήμη –η «διάθεσις ψυχής φυλακτικής της εν αυτή υπαρχούσης αληθείας» (Πλάτωνος «Όροι»)»- έχει ρίζες και ρητή αναφορά στον «Τόπο» και στον Χρόνο. Η Λήθη, αυτή της «επιστήμης έξοδος» (Πλάτωνος «Συμπόσιο»), αντίθετα, ξε-θεμελιώνει^. αποδομεί^. διευκολύνει, αν όχι προτρέπει στην χειραγώγηση του ατόμου, της ίδιας της κοινωνίας. Ειδικότερα: Στον (νοητό) άξονα που περιλαμβάνει το Λύκειο του Αριστοτέλη –την ευρύτερη περιοχή της Ακρόπολης – την Ακαδημία Πλάτωνος, θεμελιώθηκαν, εκτυλίχθηκαν και κορυφώθηκαν οι Αρχές & Αξίες που διέπουν έως (και) σήμερα τον Ευρωπαϊκό και γενικότερα τον Δυτικό Γίγνεσθαι:

Δημοκρατία, Ελευθερία, Ισονομία, Ισοπολιτεία, Δικαιοσύνη, Ανεκτικότητα στο διαφορετικό, Πολιτεία, Λόγος, Επιστήμη, Νόμος, Παιδεία -ως «δύναμις θεραπευτικής ψυχής» ^. οι οποίες ως άλλη «Φιλότης», αν εμφορούν τις κοινωνίες τις λαμπρύνουν^. σε αντίθεση με το «Νείκος» της Λήθης, που οδηγεί στο ζόφο της Ιστορίας. Η Ευρώπη, αυτό το γνωρίζει καλά.

Η δε πολεοδομική παρέμβαση με άξονα τη σύνδεση (υπό μορφή μιας απολύτως εφικτής ενοποίησης και παραλλήλων μέτρων μορφολογικής αναβάθμισης του δημόσιου χώρου), των Χώρων του Λυκείου του Αριστοτέλη- Συντάγματος (Πλατεία Κεραμεικού) – Οδός Σαλαμίνος/ Μοναστηρίου- Ακαδημίας Πλάτωνος- Άλσος Ιππίου Κολωνού, συνιστά ύψιστη υποχρέωση για την Αθήνα και έργο πρώτης προτεραιότητας.

Αποτελεί χρέος σε ένα παρελθόν που συνεχίζει να εκπέμπει φως και (πρωτίστως) στις Μελλοντικές γενεές, οι Τόποι αυτοί της Οικουμενικής Ιστορίας, της Μνήμης, του Πολιτισμού, να αναδειχθούν. Η Πολεοδομική παρέμβαση είναι το μέσον και ουδόλως ένα «εργαλείο Λήθης».

Οι εναλλακτικές χωροθετήσεις του Μουσείου

Το κρίσιμο και κεντρικό ζήτημα, αφορά στη χωροθέτηση της μουσειακής δομής –η οποία δεν θα μπορούσε παρά να αρθρωθεί στις εξής εναλλακτικές θέσεις:

− Σε ακίνητο με θέα στον Αρχαιολογικό Χώρο και πέριξ αστού: νέα κατασκευή ή αναμόρφωση/ επανάχρηση υφιστάμενου/υφισταμένων κτιρίου/ κτιρίων ή συνδυασμός των δύο.

άξονα Σαλαμίνας/Μοναστηρακίου (αναμόρφωση υφιστάμενου κτιρίου) – στον νοητό δηλαδή διάδρομο που συνδέει την Ακαδημία με τον Κεραμεικό– προκύπτουν οι πλέον ενδεδειγμένοι

Αναπτυξιακές τάσεις στο παραλιακό Μέτωπο της «Κυανής Αττικής» vs ροπών υποβάθμισης περιμετρικών συνοικιών του Κέντρου & η ανάγκη πολεοδομικών παρεμβάσεων κλίμακος.

Οι λόγοι επανοργάνωσης των Ιστορικών και Αρχαιολογικών Χωρών της Αθήνας, με κορμό τις προαναφερθείσες Συνδέσεις/ Ενοποιήσεις υπαγορεύονται, επιπρόσθετα, από την ανάγκη εξισορρόπησης των αναπτυξιακών τάσεων, εντός του Πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας: Η ραγδαία ανάπτυξη της «Κυανής Αθηναϊκής Ακτής» (της λεγόμενης αδόκιμα ίσως και «Αθηναϊκής Ριβιέρας»), αποτελεί έναν επιπλέον λόγο στη επανοργάνωση της κεντρικής περιοχής της Αττικής: την ευρύτερη περιοχή του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας – σήμερα πολλαπλώς δοκιμαζόμενη.

Τόσο η Ευρωπαϊκή διαρθρωτική παρέμβαση 2021-2027, όσο και το Ταμείο Ανάκαμψης, αλλά και το αποδεδειγμένο ενδιαφέρον ευποιίας για τέτοιας εμβέλειας έργα- ήδη από την ανασύσταση της νεοκλασσικής Αθήνας- δεν αφήνουν αμφιβολία για την οικονομική δυνατότητα μίας τέτοιας παρέμβασης.

Προαπαιτούμενο, συνιστά η (επανα)σύσταση/ επαναλειτουργία/ εδραίος προσανατολισμός Φορέα κατά το πρότυπα και τις στοχεύσεις του ΕΑΧΑ και η στροφή του ενδιαφέροντος από τις νιχιλιστικές προσεγγίσεις τύπου Marinetti, με μανδύα «νεωτερισμού», στο καθήκον της διατήρησης/ προστασίας/ ανάδειξης μιας μοναδικής –βαλλομένης σήμερα περιοχής- παγκόσμιου ενδιαφέροντος και κληρονομιάς.

Η ανάδυση της Οικουμενικής «Πόλεως» στον αντίποδα ενός κοινότοπου «Άστεως»

Ακαδημία του Πλάτωνα: Ένας χώρος ακρωτηριασμένος, τραυματισμένος, πλην υπαρκτός και τραγικά υποβαθμισμένος σήμερα^. ο οποίος ως έννοια και πνευματικός προορισμός διαχρονικά, αποτέλεσε το «Υπόδειγμα», όλων αυτών που επεδίωξαν «την αναζήτηση της εν των παντί Αληθείας»: την πεμπτουσία δηλ. του παντοτινού μαθήματος του «Χρυσού Αιώνα»: Στη Villa Careggi των Medici, ανασυστήθηκε ως Accademia Neoplatonica, όπου δίδαξαν και θήτευσαν οι πρωταγωνιστές και θεμελιωτές της Ανα-Γέννησης. Με τους Ficino, Αργυρόπουλο, Poliziano, τον «μοιραίο» Della Mirandola και μαθητές ή συμμετέχοντες, μεταξύ άλλων, τους Botticelli, Castagno, Mantegna, Ucello, Cellini, Donatello, Michelangelo, Da Vinci (Della Torre).

Στη Villa Cricoli, κοντά στη Vicenza, όπου ο ιδιοκτήτης της και μεγάλος Ευρωπαίος λόγιος (L.

Puppi), μεταμόρφωσε τον ταλαντούχο λιθοξόο Andrea della Gondola, σε Andrea Palladio.

Στην «Neoaccademia» του Aldo Manuzio στη Βενετία, μήτρα αναβίωσης των Ελληνικών Γραμμάτων στη Γαληνοτάτη, την εκδοτική πρωτεύουσα της Ευρώπης.

Ασφαλώς τα παραπάνω, δεν είναι παρά ψηφίδες που αναζητούν τη μεγάλη εικόνα των αξιών ενός παρελθόντος που (και τώρα) αποκαλείται κλασσικό –δηλαδή ανθεκτικών στις μεταβολές του χρόνου, κυρίαρχων στον κάθε χώρο.

Ο «Τόπος» αυτός έχει γενέθλιο χώρο που και σήμερα είναι «απτός» ^. τον περπατά κανείς, τον βιώνει. Μπορεί η κοινωνία να δεχθεί μία τραγική αλλοίωση του;

Ο Κάρλ Πόππερ στο πόνημά του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», Δωδώνη 1991, θεωρεί ότι: «Είναι πλατιά διαδεδομένη η άποψη πως μία αληθινά επιστημονική ή φιλοσοφική στάση απέναντι στην πολιτική και μία βαθύτερη κατανόηση της κοινωνικής ζωής, γενικά, πρέπει να βασίζεται πάνω σε μία θεώρηση και ερμηνεία της ανθρώπινης ιστορίας». Και συνεχίζει: «Αλλά, αν ο ιστορικισμός είναι μία εσφαλμένη μέθοδος που παράγει αποτελέσματα χωρίς αξίες, μπορεί για το λόγο αυτό να είναι χρήσιμος».

Ωστόσο, η διαφύλαξη, ως κόρην οφθαλμού, ενός εμβληματικού συστήματος αναφοράς της Παγκόσμιας Ιστορίας, δεν έχει προφανώς -από πολεοδομικής προσέγγισης- ελατήρια ιστορικισμού^. παρότι αντλεί, ως οφείλει, από την Ιστορία^. αφού ο στόχος της Πολεοδομίας, παραμένει εδραία, ο σχεδιασμός της εξέλιξης του αστικού φαινομένου, υπό το πρίσμα των κύριων παραμέτρων που το καθορίζουν. Αυτός είναι ο ρόλος της.

Οι παρεμβάσεις στην «Πόλιν» -αυτή που ο Πλάτων και ο κύκλος του ορίζει ως «πλήθος ανθρώπων υπό νόμον του αυτόν όντων (Όροι)»- το απαύγασμα του πολιτισμού μιας ξεχωριστής εποχής, θα πρέπει «να συνομιλούν» με το «Genius Loci»: την ιδιοσυστασία του «Τόπου». Σε διαφορετική περίπτωση η «Πόλις» «συρρικνώνεται», αν όχι μεταπίπτει σε «Άστυ»: ένα απλό σύνολο κτισμάτων. Εξέλιξη για τον εξεταζόμενο τόπο, δραματικά αναντίστοιχη με την πορεία της χώρας διαχρονικά^. η οποία απάδει μιας κοινωνίας που σέβεται το παρελθόν^. (και) για να έχει Μέλλον.

Είναι ασφαλώς απόλυτα θεμιτό και υπό μία έννοια εξ’ ίσου επιθυμητό για κάθε πόλη, οι μετέχοντες στη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη μελλοντική χωροταξική της δομή /άρθρωση, μορφολογία και λειτουργία –να επιδιώκουν να αφήσουν το δικό τους αποτύπωμα στο χώρο ευθύνης τους.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι πολεοδομικές παρεμβάσεις κάθε κλίμακος, -δεν αποτελούν αστικό σκηνικό, αλλά βιώνονται και παραμένουν εγχάρακτες στο σώμα του περιβάλλοντος χώρου διαχρονικά- και ουδόλως εφήμερες- ας μην αγνοηθεί η υστεροφημία.

Ενδεικτικά αναφέρονται, αφενός οι (ευτυχείς) παρεμβάσεις της Ενοποίησης ΕΑΧΑ, αφετέρου το «όνειδος» των διαρκώς κυλιόμενων «τακτοποιήσεων», ως πολεοδομική πολιτική.

Ακόμη και το Κέντρο Pompidou στο Παρίσι ή τα Les Halles στην ίδια πρωτεύουσα.

Στην περίπτωση της Ακαδημίας, το διακύβευμα είναι σαφώς σημαντικότερο.

Συγκεφαλαιώνοντας: (Ύστερη) φήμη μιας ξεχωριστής δημιουργίας ή «Ηροστράτεια δόξα»;

Η γραφίδα του ιστορικού, σε κάθε περίπτωση, θα το καταγράψει.

*Πολεοδόμου