Toυ Θανάση Φροντιστή*
Ως γνωστό, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προσεγγίσει και το ζήτημα της ιδανικής πολιτείας. Είχαν ασχοληθεί, διατυπώσει αλλά και εφαρμόσει διάφορα συστήματα διακυβέρνησης. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης στα ομότιτλα έργα τους «Πολιτεία» ασχολούνται εκτενώς με το ζήτημα αυτό. Ο Κλεισθένης και μεταγενέστερα ο Περικλής εγκατέστησαν στην Αθήνα το καινοφανές τότε σύστημα διακυβέρνησης, τη Δημοκρατία και o θρυλικός νομοθέτης-μεταρρυθμιστής Λυκούργος στη Σπάρτη άφησε και το ίχνος της κοινοκτημοσύνης στη Σπαρτιατική Πολιτεία. Ο Ξενοφώντας, σε δικά του έργα, προσέγγισε και ανέλυσε τα πολύ συναφή με την διακυβέρνηση ζητήματα της διοικητικής και της ηγεσίας. Ανήσυχα όμως πνεύματα, όπως ήταν, οι αρχαίοι Έλληνες διανοητές, προσέγγισαν και διατύπωσαν ακόμα και συστήματα διακυβέρνησης όπως ο Σοσιαλισμός και ο Κομμουνισμός, που όμως δεν έχουν γίνει γνωστά στον πολύ κόσμο.
Μια σειρά από φιλοσόφους και σοφιστές, οι αποκληθέντες αργότερα μεταρρυθμιστές, ιδεολόγοι, ή ουτοπιστές, οι πιο πολλοί πανεπιστήμονες, προβληματίστηκαν πάνω σε πρακτικά προβλήματα, όπως η ατομική ιδιοκτησία, που μερικοί μάλιστα τη θεωρούσαν πηγή όλων των δεινών, η κοινοκτημοσύνη της γης, ή δικαιότερη κατανομή της ιδιοκτησίας, η εξάλειψη των ανισοτήτων, κ.ά. Στα έργα αυτών των φιλοσόφων και σοφιστών αναφέρονται ο Στράβων, ο Διόδωρος Σικελιώτης, αλλά και πολλοί άλλοι αρχαίοι αλλά και σύγχρονοι ιστορικοί συγγραφείς. Ο Πλάτων π.χ. συνέλαβε το σύστημα του ουτοπικού «αριστοκρατικού σοσιαλισμού», τον οποίο διακωμώδησε ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες», ο Αριστοτέλης, παραδέχεται ότι στην κοινοκτημοσύνη είναι πολύ λίγοι αυτοί που συγκρούονται συγκριτικά με το πλήθος αυτών που έχουν χωριστές ιδιοκτησίες. αλλά. Αξίζει όμως να αναφέρουμε εκείνους τους φιλόσοφους που ασχολήθηκαν ειδικά με την κοινοκτημοσύνη, αλλά καιο με τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Δυστυχώς, ο βαθύτατα ριζωμένος αντικομμουνισμός, ήδη από τον 20ο αιώνα δεν έχει επιτρέψει μια συνολική παράθεση και αποτίμηση των έργων των φιλοσόφων αυτών, στα έργα ορισμένων από τους οποίους κάνουν αναφορά ακόμα και οι ιδρυτές του σύγχρονου κομμουνισμού, Μάρξ και Ένγκελς. Στο παρόν σημείωμα, που σχολιάζει ένα όχι άγνωστο, αλλά σκόπιμα, κατά τη γνώμη μου, αποσιωπημένο, σοβαρό εντούτοις, θέμα, θα αποτολμήσουμε μια πολύ σύντομη αναφορά στους βασικούς εκπροσώπους αυτών των τάσεων, με στόχο την απόκτηση μιας οριζόντιας εικόνας από τον απλό αναγνώστη.
Έφορος ο Κυμαίος (405—330), «Ιστορίαι» : Η κοινοκτημοσύνη των πρωτόγονων
Ο μαθητής αυτός του Ισοκράτη, ιστορικός με 29 βιβλία, επαινεί την κοινοκτημοσύνη ανδρών και γυναικών των πρωτόγονων νομάδων που επεκτείνεται σε όλη την οικογένεια. Ο κομμουνισμός που περιγράφει, αμφίβολος όμως, εξελίσσεται σε ένα είδος αδελφότητας.
Ποσειδώνιος ο Ρόδιος, (135 – 51)
Κατ’ αυτόν, η ανθρώπινη κοινωνία εκφυλίστηκε από την εισβολή της ιδιοκτησίας, που κατέστρεψε τους δεσμούς αγάπης ανάμεσα στους ανθρώπους, χωρίς όμως ταυτόχρονα να προαγάγει την ευδαιμονία.
Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος (352 – 285), πολλά βιβλία σε διάφορους τομείς
Υπήρξε μαθητής του Αριστοτέλη και φίλος του Θεόφραστου. Στα έργα του περιγράφει την πρωτόγονη παραδεισιακή ζωή, μέχρι την «εισβολή» της ιδιοκτησίας που απομάκρυνε τους ανθρώπους από την ευδαίμονα ψυχική κατάσταση και προκάλεσε τον εκφυλισμό του Ελληνικού πολιτισμού. Από τον Δικαίαρχο επηρεάστηκε ο J. J. Rousseau στην συγκρότηση τού «Κοινωνικού Συμβολαίου», ο οποίος μάλιστα και τον αναφέρει.
Φαλέας ο Χαλκηδόνιος (400 π.χ.), «Περί πολιτείας»
Στα έργα του οραματίζονταν ένα νέο ιδεώδες κράτος ή τον προσανατολισμό στο Σπαρτιατικό πρότυπο πολιτείας. Ο Χαλκηδόνιος σοφιστής θεωρεί ως βασική αιτία των δεινών του ανθρώπου την οικονομική ανισότητα. Υποστήριξε ακόμα και την κρατικοποίηση της βιοτεχνίας. Στο Φαλέα, πέρα από τον Αριστοτέλη, κάνει αναφορά και ο γνωστός Γάλλος διανοητής, πολιτικός και μεταρρυθμιστής Μοντεσκιέ.
Ιππόδαμος ο Μιλήσιος (5ος αι. π. Χ.), «Περί πολιτείας»: Η κομμουνιστική πόλη
Ανήκε στην σχολή του Πυθαγόρα, έζησε την εποχή του Περικλή και εφεύρε το πολεοδομικό σχέδιο των παράλληλων δρόμων που φέρει το όνομά του μέχρι σήμερα. Ενέπνευσε όμως και τον Πλατωνικό κομμουνισμό και σ’ αυτόν οφείλουμε τον όρο «κοινοβουλευτισμός», όχι όμως με τη σημερινή του έννοια.
Θεόπομπος ο Χίος (380 – 300), «Η Πονηρούπολις, Η Μεροπίς γη»
Όπως και ο Έφορος ο Κυμαίος, ο Θεόπομπος ήταν μαθητής του Ισοκράτη. Παρά το γεγονός ότι το έργο του θεωρούν μερικοί ότι γράφτηκε για ψυχαγωγικούς λόγους, εν τούτοις η προηγμένη σκέψη του είχε συλλάβει μια πολιτεία 2 εκ. κατοίκων, που απαρτιζόταν από πολλές πόλεις, «Η Μεροπίς γη», που κατά ένα μέρος ήταν μια πολιτεία με ιδανικές κομμουνιστικές συνθήκες και κατά ένα άλλο μέρος ένα κράτος πονηρών, εξ ου και ο τίτλος του έργου του «Πονηρούπολις».
Ευήμερος ο Μεσσήνιος, (340-260 π.Χ.) «Ιερά αναγραφή», «Παγχαία»
Εισηγήθηκε τον Κομμουνισμό για τους χειροτέχνες. Περιγράφει τη νήσο των Παγχαίων στις ακτές των Ινδιών υπό κομμουνιστικό καθεστώς, που διευθύνονταν από το ιερατείο. Κατ’ αυτόν, η γη είναι κοινή και η διανομή του εισοδήματος γίνεται κατά την συμβολή του καθενός.
Εκαταίος ο Μιλήσιος (560 – 480 π.Χ.), «Κιμμερία Πολιτεία»: Το κοινωνικό ιδεώδες.
Το κοινωνικό ιδεώδες ως βασική γραμμή του έργου του Εκαταίου δεν είναι η μεγαλύτερη δυνατή αύξηση του πλούτου, αλλά η ανάπτυξη πολιτών προς την κατεύθυνση του ύψιστου κοινωνικού ιδεώδους. Ίση κατανομή γης, απαγόρευση εκποίησής της ήταν από τα ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται στο έργο του.
Ιάμβουλος (3ος – 2ος αι. π.Χ.), «Νήσοι του Ηλίου»
Είναι ίσως ο πιο γνωστός από τους φιλοσόφους που ασχολήθηκαν με τον κομμουνισμό, η δε πρότασή του θεωρείται από τους μελετητές ως η πιο ριζοσπαστική που υποβλήθηκε ποτέ στην ιστορία του κομμουνισμού. Στο έργο του «Νήσοι του Ηλίου» περιγράφει ένα καθεστώς κοινοκτημοσύνης, χωρίς την ύπαρξη του θεσμού της δουλείας, με υποχρέωση εναλλαγής των προσώπων στην εργασία για αποφυγή της ανίας από την ομοιόμορφη εργασία, δηλ. από ένα καθεστώς αλλοτρίωσης. Πρότεινε μάλιστα και εναλλαγή από την χειρωνακτική στην πνευματική εργασία και αντίστροφα. Πρότεινε έναν πλήρη κομμουνισμό στα μέσα παραγωγής και στα προϊόντα ακόμα και στην κατανάλωση, ενώ το έργο θα επιτελείται από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του. Η όλη οικονομική και κοινωνική ζωή είναι υπό κομμουνιστικό καθεστώς: ιδιοκτησία, παιδεία, γυναίκες. Οι ιδέες του Ιάμβουλου, όπως έχει δηλώσει ο R. von Pohlmann υπήρξαν ο πρόδρομος του σύγχρονου σοσιαλισμού και όχι οι ιδέες της Αναγέννησης, όπως έχει υποστηριχθεί. Από το έργο του «Νήσοι του Ηλίου», εμπνεύστηκαν τα έργα τους «Ουτοπία» ο Th. Moore και η «Ηλιούπολη» ο Tommaso Campanella. Το βιβλίο «Η Πολιτεία του Ήλιου» του Παναγή Λεκατσά είναι επίσης εμπνευσμένο από τον Ιάμβουλο και αναφέρεται στην «κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και των προλετάριων της Μικρασίας 133 – 128 π.Χ.» Ο Διόδωρος ασχολήθηκε εκτεταμένα με την πρόταση του Ιάμβουλου για την εναλλάξ εργασία.
*Δρ Οικονομολόγος-Συγγραφέας
