Του Σταύρου Χρ. Τσέτση*
Η Ελλάδα, από πλευράς βιοποικιλότητας και φυσικής κληρονομιάς, είναι μία πλούσια χώρα. Τα δε τεκμήρια μιας μακράς και αδιάλειπτης πορείας χιλιετηρίδων –μεμονωμένα μνημεία και σύνολα, ιστορικοί/ παραδοσιακοί οικιστικοί ιστοί & «ιζήματα» μακρινών εποχών και το εύρος του πολιτιστικού της αποθέματος- την καθιστούν ακόμη πιο πολύτιμη!
Πειστήρια, τα οποία έχουν επιπρόσθετα, ένα ιδιαίτερο γνώρισμα. Είναι φορτισμένα με Μνήμες της Ιστορίας, του Μύθου, της αναζήτησης του Θείου: Απτές και «άυλες», διάσπαρτες και πυκνές, σ’ όλη την Επικράτεια. Στέκονται εκεί, ενίοτε όρθια και ακλόνητα, άλλοτε υπενθυμίζουν ακμαίες εποχές, ακόμη και ως «υπολείμματα». Συχνά αναδύονται σε οικείους τόπους στη φαντασία, ως Νύμφες ή Μοίρες ή και έως αμέτρητες εκφάνσεις της Αφροδίτης. Ακόμη, και ως περιοδείες διάδοσης του Θείου. Συστατικά δυσεύρετα, που καθιστούν τη χώρα ιδιαίτερη -με όρους πολιτισμικούς, περιβαλλοντικούς, ιστορικούς- και σε ένα βαθμό, μοναδική.
Γεγονότα και θρύλοι, εκτυλίχθηκαν σε «Τόπους» της, οι οποίοι ερέθισαν τη δύναμη της δημιουργίας, του στοχασμού, του «τρόπου» συμβίωσης του ατόμου με το σύνολο – σύμφωνα με το «ευ κοινωνείν». «Τόποι» διαβίωσης σε αρμονία με τον περιβάλλοντα τους χώρο, χώροι λατρευτικοί, που συναρμόζουν το γήινο με το μεταφυσικό. Είναι «Τόποι», οι οποίοι χάραζαν ανεξίτηλα –ακόμη και αν, σε άλλα μέρη της Ευρωπαϊκής Ηπείρου αποδίδονταν με τρόπο διάφορο ή αποκλίνοντα – την Ευρωπαϊκή Ταυτότητα:
Ο «Όλυμπος», ο «Θρόνος των Θεών», το Πάνθεο των θυελλωδών συνάξεών τους, βρίσκει -την εποχή της αναβίωσης του κλασικού ιδεώδους- στον Raffaello και στον Veronese ιδανικούς ερμηνευτές.
Ο «Παρνασσός», το Όρος, που σύμφωνα με τον Μύθο ο Απόλλωνας δίδαξε στον Ορφέα τη Μουσική αρμονία- αποδίδεται ανυπέρβλητα από τους Mantegna και τον Raffaelo, στο ίδιο το Βατικανό.
Ο «Ελικώνας», άντρο των Μουσών –«…από τις Μούσες ν’ αρχίσουμε τραγούδι, τις Ελικωνιάδες που έχουν τον Ελικώνα βουνό μεγάλο και ιερό…», υμνεί στη «Θεογονία» ο Ησίοδος- επανέρχεται στην Αναγεννησιακή Ιταλία και μετέπειτα, ως ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης: D’ Ancona, G. Romano, Mantegna, Tintoretto.
H «Αρκαδία», με τα έργα των Guercino (1618) και Poussin, ανάγεται ως σύμβολο της ειδυλλιακής φύσης και του ποιμενικού ιδεώδους.
Ο τελευταίος, με την αλληγορία του «Et in Arcadia ego” / «’Ήμουν και εγώ στη Αρκαδία» (1637-38), υμνεί την –πεπερασμένη για τους θνητούς- ζωή, μέσα στην έξαρση της «Αρκαδικής Γης».
Η Ιστορία συνεχίζει το νήμα Λόγου, μέσα από τη Θεολογική αναζήτηση. Ο Ελλαδικός χώρος, πιο πλούσιος, «νοηματοδοτείται» και από το πνεύμα της ευσπλαχνίας, που εισάγει ο Χριστιανισμός.
Ο Raffaelo, απεικονίζει με ανα-γεννησιακό πλέον ιδίωμα, την Ομιλία του Απόστολου Παύλου στην Αθήνα (1515/6).
Η Πάτμος, το Άγιο Όρος, ο Μυστράς -κατά το μεγαλειώδες «Υπόδειγμα» της πρόσληψης του Θείου Φωτός στην Αγία του Θεού Σοφία- αναδεικνύονται ως ακλόνητα σύμβολα του Νέου Κόσμου. Με το εικαστικό ιδίωμα, που στους Μέσους χρόνους κυριάρχησε και στην άλλη πλευρά του Ιονίου και στην Αδριατική: Τη Βυζαντινή Τέχνη, αποκαλούμενη από τον Gorgio Vasari ως «maniera Greca» -η οποία επικέντρωσε στο Ευαγγελικό δίδαγμα.
Ο χώρος λατρείας της ορθόδοξης ερμηνείας του υπερβατικού –Ναοί, Μοναστηριακά συγκροτήματα, ξωκλήσια, διάσπαρτα στην ύπαιθρο και σε χρόνους σκοτεινούς- συγκροτεί μία αδιάρρηκτη ενότητα και μία θαυμαστή συνάρθρωση, με την περιβάλλουσα φύση.
Κάποιοι εμβληματικοί της ευρωπαϊκής διαδρομής «Τόποι», ευτύχησαν να αποθανατιστούν διά χειρός πρωτοπόρων της εικαστικής δημιουργίας και να αναδειχθούν ευρύτερα.
Άλλοι, κινούνται μεταξύ μιας επίμονης «Μνήμης» και της απειλής της «Λήθης»: ο ευρύτερος χώρος των Θερμοπύλων, η κακοποιημένη περιοχής της Ακαδημίας του Πλάτωνα, με συντελεστές που την συνθλίβουν. η εικαζόμενη ως «Σπηλιά του Ευριπίδη» στη Σαλαμίνα και αυτή του Πυθαγόρα στο Μαραθόκαμπο της Σάμου. ή χώροι που συνδέονται με τον γενέθλιο τόπο της Ολυμπιάδας.
Ένας κατάλογος, χωρίς ορατό τέλος…. Αποκεκαλυμμένοι ή μη, περισσότερο ή λιγότερο γνωστοί, τέτοιοι «Τόποι», συγκροτούν ένα ικανό κομμάτι της Ιστορίας του Δυτικού Πολιτισμού.
Ως το αυθεντικό «Παράδειγμα» ή ως το Αρχέτυπο έμπνευσης.
Με τον «Ελληνικό Τρόπο», τουλάχιστον έως τον Giotto ή μετέπειτα, ή ως επάνοδος στον «Κανόνα» του Πολύκλειτου. Είναι, σε ένα βαθμό, η ίδια η Ευρωπαϊκή Ιστορία:
Δεν είναι απλά οι Χώροι – Σκηνικά του «Λυρισμού» ή Προορισμοί του «Ιδεατού». Ούτε μόνον Θέατρα «Ελληνικής Τραγωδίας», αλλά και υψίστου συμβολισμού, όπως η Μακρόνησος και το Μάλεμε καταδεικνύουν. (και) οι εμβληματικοί «Τόποι Συμφιλίωσης» -η πεμπτουσία δηλαδή του ενοποιητικού εγχειρήματος της Ευρώπης: Το «Genius Loci» της Γηραιάς Ηπείρου, η ενοποιητική της δύναμη, τόσο στη φωτεινή της πλευρά, όσο και στο «Νείκος» των σκοτεινών της σελίδων της Ιστορίας της.
Κάθε αναπτυξιακό εγχείρημα που αγνοεί τα παραπάνω ή δεν τα λαμβάνει υπόψη αρκούντως, αντιστρατεύεται στον «Ευρωπαϊκό τρόπο» – την ταυτότητά της.
Όταν δε συντείνει στην υποβάθμιση ή (και) στρέβλωση αυτών των περιοχών, προκαλεί «Ύβριν».
Η διατήρηση και ανάδειξη, απαιτεί αειφόρες δραστηριότητες: Η ενεργή διατήρηση, ως προϋπόθεση προστασίας
Πως λοιπόν προστατεύονται; Στη βάση ποιων κριτηρίων και σχεδιαστικών αρχών;
Και ένα εξίσου κρίσιμο ερώτημα: Από ποιους φορείς;
Ισχύει ο χρησμός του Απόλλωνα για τον πληγωμένο Τήλεφο, «ο τρώσας και ιάσεται» – δηλαδή αυτός ο οποίος προξένησε τα τραύματα, αυτός θα τα θεραπεύσει;
Ποιος ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης – κυρίως μπροστά σε παραλείψεις της χώρας για ελλιπή προστασία περιοχών Natura, που προκάλεσαν, μεταξύ άλλων, καταδίκη της από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (παραβίαση μέτρων) διατήρησης οικοτόπων κα της άγριας πανίδας και χλωρίδας σε ειδικές ζώνες διατήρησης (Απόφαση της 17/12/20).
Οι αμύντορες της «Μνήμης» υπερασπίζουν, η Χωροταξία ολιγωρεί.
Δεν πρόκειται ασφαλώς για «Μουσειακούς Χώρους», αλλά για ζωντανές περιοχές, ενίοτε παραμελλημένες, οι οποίες στη νέα Ευρωπαϊκή Προγραμματική Περίοδο (2021-2027), της μετάβασης ή σε καθαρές μορφές ενέργειας, της ψηφιοποίησης των δραστηριοτήτων, της «Πράσινης Ανάπτυξης» & της «Γαλάζιας Οικονομίας», αναζητούν θέση και ρόλο.
Η σχεδιαστική προσέγγιση της «ενεργούς διατήρησης» -που συναρμόζει την αναγκαία προστασία και ανάδειξή τους, με παράλληλους στόχους και πρακτικές αναπτυξιακής αειφορίας, αποτελεί δοκιμασμένη συνταγή. Τόσο στην ΕΕ, σύμφωνα με τις κοινοτικές επιταγές, αλλά και διεθνώς. η οποία συμπεριλαμβάνει τόσο τα ευαίσθητα οικοσυστήματα, όσο και ιστορικούς αστικούς ιστούς.
Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι επιφορτισμένοι με τη διαφύλαξη των τεκμηρίων της Ιστορίας στη χώρα –συχνά και σε συνθήκες «contro corrente»- συνεχίζουν να μάχονται σε «καθεστώς» βίαιης αστικοποίησης και άλογης επέκτασης των τεχνικών υποδομών.
Οι ομόλογοι τους, υπεύθυνοι του χωρικού κυρίως σχεδιασμού, τελούν υπό την ομηρία ενός παθογενούς, (ιδιαίτερα) αντιφατικού και ως εκ τούτου αναποτελεσματικού συστήματος προγραμματισμού: αφαιρούν αντί να εξορθολογήσουν διατάξεις προστασίας και «τακτοποιούν», αντί να μεταρρυθμίσουν. Υποβαθμίζοντας, αν όχι ακυρώνοντας, τις αναντίρρητα εργώδεις προσπάθειες διοίκησης και μηχανικών, για την εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου δημόσιου μηχανισμού Χωροταξίας και Περιβάλλοντος. Ενώ κάποιες αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) -παραδοσιακά κυματοθραύστης στην αυθαιρεσία-, δείχνουν να αποστασιοποιούνται…
Η όλη θεματική, στην τρέχουσα συγκυρία, διασταυρώνεται με μία ισχυρή συνισταμένη: Τον εδραίο προσανατολισμό της ΕΕ σε μία νέα, «Πράσινη Συμφωνία».
Η «Πράσινη Ανάπτυξη» ως Ευρωπαϊκή Προτεραιτότητα.
Οι κατευθύνσεις των παρεμβάσεων της ΕΕ –χρηματοδοτικού και κανονιστικού χαρακτήρα- εστιάζουν στην ενεργειακή μετάβαση σε φιλικές προς το περιβάλλον, «καθαρές μορφές».
Η σαφής αυτή στροφή στην «Πράσινη Εποχή», όχι μόνον από τις Βρυξέλλες, αλλά και από τις χώρες του ΟΟΣΑ και ευρύτερα, δείχνει να αποδυναμώνει τάσεις και προγραμματισμούς εξορύξεων από ορυκτά καύσιμα.
Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, καθίστανται πλέον η βιώσιμη εναλλακτική σε Ελλάδα και υπόλοιπη Ευρώπη.
Είναι γεγονός ότι παρεμβάσεις έργων υποδομών, εντεταγμένων στα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ε.Ε., έχουν δημιουργήσει κρίσιμα ζητήματα ισορροπίας μεταξύ αναγκαίων έργων, φύσης και πολιτιστικού περιβάλλοντος: η περίπτωση του Θεάτρου της Δωδώνης, δεν είναι η μόνη που ταλάνησε επί μακρόν, τον επιστημονικό κόσμο και τις τοπικές κοινωνίες.
Τα τελευταία δε χρόνια, δεν περιορίζονται στην οδοποιία ή σε χωροθετήσεις δομών επεξεργασίας αποβλήτων, αλλά και σε εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας, σε ευαίσθητα οικοσυστήματα. Οι αντιδράσεις δεν λείπουν, ενίοτε έντονες, ειδικότερα για ανεμογεννήτριες. οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις, περιβάλλονται με ένδυμα οικολογικής προστασίας.
Δεν φαίνεται ωστόσο, να προκύπτουν ως μορφή κινήματος, κατά της Αιολικής Ενέργειας.
Είναι η τεχνική διάσταση των χωροθετήσεων, το εύρος και οι γενικότερες συνέπειες- το επίκεντρο της ανησυχίας. Όπως στο Ζαγόρι και μόνον αδικαιολόγητες δεν είναι. Έχουν σημειωθεί σε ανάλογες περιπτώσεις, «τεχνικές αστοχίες» ως προς την χωροταξική επιλογή των εγκαταστάσεων, το διαμέτρημα των επεμβάσεων, τις συνδέσεις, τις ελλειπείς αποκαταστάσεις τοπίου- ακόμη και μη αναστρέψιμες.
Αποτελώντας ανασταλτικό παράγοντας στο πρόγραμμα ενεργειακής μετάβασης σε «Πράσινα Πρότυπα». προκαλώντας αντιδράσεις, σε νέες εγκαταστάσεις, ουδόλως αναιτιολόγητες σε κάποιες περιπτώσεις.
Τι θα μπορούσε να αντληθεί από την εμπειρία;
Η επανεξέταση όρων και κριτηρίων χωροθέτησης στις ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές και σ΄ αυτές που φέρουν το φορτίο της Ευρωπαϊκής Ιστορικής Μνήμης- το τεκμήριο της ευρωπαϊκής ύπαρξης.
Σχεδιασμός: το κλειδί του ζητήματος.
Η Αιολική ενέργεια, δεν μπορεί να αφοριστεί, μεταθέτοντας το πρόβλημα των επιπτώσεων παραγωγής ενέργειας, αλλού. Τα παραδείγματα της Ολύμπου Καρπάθου, του Λασιθίου, της Μυκόνου, είναι ενδεικτικά του βιωμένου παραδοσιακά τρόπου κάλυψης των αναγκών στους οικισμούς, με αιολικό δυναμικό. Με (ισχυρά) ερείσματα στις τοπικές κοινωνίες, για την ικανοποίηση της εγχώριας κατανάλωσης. που ωστόσο συνδέεται με τη φέρουσα ικανότητα της κάθε χωρικής ενότητας.
Είναι το Μέτρο, και η ανθρώπινη κλίμακα το κρίσιμο στοιχείο.
Η ευθύνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Οι ευρωπαϊκές πολιτικές Συνοχής, Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Πολιτισμού -για τη διαμόρφωση των οποίων η χώρα συμμετέχει ισότιμα στους κόλπους των κοινοτικών οργάνων-, εμπλέκονται ως αποφασιστικοί παράγοντες στην όλη θεματική.
Είναι λοιπόν οι ευρωπαϊκή θεσμοί, οι οποίοι θα πρέπει να διασαφηνίσουν και να βελτιώσουν τις προϋποθέσεις χωροθετήσεων/ λειτουργίας/ επιπτώσεων, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα που προαναφέρθηκαν, στην κορυφή των οποίων βρίσκονται:
-
Η ανάδειξη, ρητά και με έμφαση, του παράγοντα της Ιστορικής Μνήμης στα κριτήρια προστασίας περιβάλλοντος, καθώς και της πολιτιστικής κληρονομιάς και του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής, σε έργα/ μέτρα/ ενέργειες/ δράσεις, που συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
-
Η ενδυνάμωση του ρόλου των ΟΤΑ και της κοινωνίας των πολιτών, στη λήψη των τελικών αποφάσεων.
Δεν νοούνται παρεμβάσεις ενεργειακού ή άλλου χαρακτήρα αυτής της κλίμακος, με ευρωπαϊκή στήριξη, ερήμην των τοπικών κοινωνιών. Αντίκειται στο πνεύμα μιας Ευρώπης πιο κοντά στους πολίτες της, όπως διακηρύσσει με έμφαση η Πρόεδρος της Επιτροπής κα. Ursula Van der Leyen.
Η ρήση του Δημόκριτου άλλωστε -«Από ομονοίης τα μεγάλα έργα» -«με συναίνεση επιτυγχάνονται τα μεγάλα έργα»- διατηρεί εδώ, στο ακέραιο, το νόημα της…
*Πολεοδόμος
