Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece
Υποψήφια Δρ. Αντωνία Στεφανίδου
Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering
Πολυτεχνείο Κρήτης
Η επένδυση των σύγχρονων πόλεων στον τομέα της δημιουργικής οικονομίας έχει κυριαρχήσει τις τελευταίες δεκαετίες στη διεθνή σκηνή, προωθώντας καινοτόμες εξελίξεις, με έμφαση στην ανταγωνιστικότητα και την πολιτιστική πολυμορφία. Σύμφωνα με έκθεση του Ινστιτούτου Στατιστικής της UNESCO παγκοσμίως το εμπόριο δημιουργικών προϊόντων υπερδιπλασιάστηκε από το 2004 έως το 2013, ενώ ο πολιτισμός αποτελεί βασικό συντελεστή της δημιουργικής οικονομίας, που στηρίζεται στη δημιουργικότητα, την καινοτομία και την πρόσβαση στη γνώση.
Το 2016 οι δημιουργικές βιομηχανίες αντιπροσώπευαν περίπου το 3% του παγκόσμιου Α.Ε.Π., με 30 εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι συγκεκριμένες βιομηχανίες προσέφεραν περισσότερες από 7 εκατομμύρια θέσεις εργασίας, ενώ, όπως επισημαίνεται στην έκθεση, στις αναπτυσσόμενες χώρες οι δημιουργικοί τομείς προωθούν τη βιώσιμη, χωρίς αποκλεισμούς, ανάπτυξη.
Η συμβολή του πολιτισμού στην προώθηση της δημιουργίας θέσεων εργασίας και της ανταγωνιστικότητας τόσο εντός της Ε.Ε. όσο και εκτός αναγνωρίζεται στην Ατζέντα του 2030 του Ο.Η.Ε. για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Σε αυτήν υπογραμμίζεται ότι ο πολιτισμός, συμπεριλαμβανομένης της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και των δημιουργικών βιομηχανιών, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην επίτευξη της βιώσιμης ανάπτυξης.
Δημιουργικές πόλεις
Βασικό μοντέλο οικονομικής, πολιτιστικής και αστικής ανάπτυξης είναι αυτό της «δημιουργικής πόλης». Σύμφωνα με την UNESCO (2004), μια πόλη χαρακτηρίζεται ως δημιουργική όταν θεωρήσει τη δημιουργικότητα στρατηγικό παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης στον οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, περιβαλλοντικό τομέα.
Η δημιουργική πόλη χαρακτηρίζεται ως εργαλείο αστικής ανάπτυξης, δημιουργώντας ένα περιβάλλον, αποτελούμενο από την υλική και την άυλη υποδομή της, όπου προωθείται η καλλιέργεια και η έκφραση της δημιουργικότητας των κατοίκων, η αντιμετώπιση των αστικών προβλημάτων, μέσω δημιουργικών λύσεων, και η αξιοποίηση των πολιτιστικών πόρων (αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική κληρονομιά, διαφορετικές κουλτούρες, δομημένο περιβάλλον, κ.α.). Παράλληλα, στηρίζεται στη «δημιουργική βιομηχανία», όπου, σύμφωνα με τον Αυδίκο (Οι Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες στην Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα, 2014), εντάσσονται επαγγέλματα, που αφορούν στη φωτογραφία, τη διαφήμιση, τις εκδόσεις, την αρχιτεκτονική, το ντιζάιν, τα Μ.Μ.Ε., τους συγγραφείς, καλλιτέχνες, κ.α.
Χαρακτηριστικά δημιουργικών πόλεων
Σύμφωνα με τον Florida (The rise of the creative class, εκδ. Basic Books, New York, 2002), οι πόλεις με υψηλές συγκεντρώσεις δημιουργικών ανθρώπων προσελκύουν ευκολότερα νέες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα να γίνονται πιο ανταγωνιστικές. Σε κεντρική θέση στην προσέγγισή του τοποθετούνται τα «4Τ» της οικονομικής ανάπτυξης, που αντιστοιχούν στην Τεχνολογία (Technology), το Ταλέντο (Talent), την Ανεκτικότητα (Tolerance) και τα Χωρικά πλεονεκτήματα (Territory assets) μιας περιοχής. Η πόλη θεωρείται δημιουργική, εάν συνυπάρχουν οι τέσσερις αυτοί παράγοντες.
Ως εργαλείο για την αξιολόγηση των ευρωπαϊκών πόλεων στον τομέα της δημιουργικότητας και του πολιτισμού η Ε.Ε. έχει δημιουργήσει την πλατφόρμα “Cultural and Creative Cities Monitor”. Πρόκειται για μια «δεξαμενή» συγκέντρωσης ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων, προκειμένου να στηριχθούν οι εθνικές, περιφερειακές και δημοτικές αρχές στην προσπάθειά τους να αξιοποιήσουν τον πολιτισμό και τη δημιουργική οικονομία.
Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι περιπτώσεις του Μεδεγίν και της Νάντης, ως περιπτώσεις σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο αντίστοιχα, που κατόρθωσαν να μετατραπούν σε δημιουργικές πόλεις.
Μεδεγίν
To Μεδεγίν (Medellin) είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Κολομβίας, πρωτεύουσα της περιοχής της Αντιόχειας (Antioquia), με έκταση 382 τ.χλμ. Η πόλη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 1.459 μ. στην οροσειρά των Άνδεων και ο πληθυσμός της προσεγγίζει τα 2,569 εκατομμύρια κατοίκους.
Η οικονομία της βασιζόταν στην παραγωγή / εμπορία καφέ και στην εμπορία υφασμάτων και επίπλων. Τη δεκαετία του 1980, ωστόσο, η πόλη αποτέλεσε έδρα καρτέλ ναρκωτικών, με επικεφαλής τον Pablo Escobar, με αποτέλεσμα το 1991 να θεωρείται από τις πιο βίαιες περιοχές παγκοσμίως, με το ποσοστό των δολοφονιών να προσεγγίζει τις 380 ανά 100.000 κατοίκους (Στεριώτη, Δηµιουργική Οικονοµία: ο πολιτισµός και η δημιουργικότητα, μοχλοί ανάπτυξης των σύγχρονων πόλεων, Δ.Ε., ΕΑΠ, Αθήνα, 2016).
Σύμφωνα με την Clemons (From World’s Murder Capital to the Medellin Miracle. The culture trip, 2016), το Μεδεγίν από πρωτεύουσα δολοφονιών μετατράπηκε σταδιακά σε πόλη – θαύμα, χάρη σε προσπάθειες, που ξεκίνησαν από το 1990, οπότε και διαμορφώθηκε το πρώτο σχέδιο πολιτιστικής πολιτικής, προκειμένου ο πολιτισμός να αποτελέσει «ανάχωμα» στην κοινωνική κρίση. Από το 1991 και έπειτα η Κυβέρνηση της Κολομβίας, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα φαινόμενα της βίας, προχώρησε σε αποκέντρωση πόρων και αρμοδιοτήτων, παρέχοντας μεγαλύτερη αυτονομία στις πόλεις.
Το 1999 υιοθετήθηκε από τις δημοτικές αρχές πρόγραμμα διεθνούς προβολής του Μεδεγίν ως πολιτιστικής και καλλιτεχνικής πόλης, ενώ το διάστημα 2003 – 2007, επί δημαρχιακής θητείας, S. Fajardo, καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Σύμφωνα με τον Eveland (Medellin transformed: from murder capital to modern city, Lee Kuan Yew World City Prize, 2016), με σύνθημα «το πιο όµορφο για το πιο ταπεινό», προωθήθηκε πολιτική ολιστικής αναβίωσης, με τα καλύτερα έργα να προορίζονται προς τις βιαιότερες και φτωχότερες συνοικίες.
Κατασκευάστηκαν δέκα βιβλιοθήκες – πάρκα (Parque Bibliotequa Espana, κ.α.) σε υποβαθμισμένες συνοικίες, οι οποίες λειτουργούν αφενός ως χώροι μελέτης, επιτρέποντας την πρόσβαση στην πληροφόρηση, αφετέρου ως χώροι αναψυχής και κοινωνικής επαφής, προωθώντας την κοινωνική ενσωμάτωση. Δημιουργήθηκαν πολιτιστικά κέντρα, καθιερώθηκαν μουσικά φεστιβάλ, ιδρύθηκαν μουσικά σχολεία, με την πόλη να συμμετέχει στο Δίκτυο Δημιουργικών Πόλεων της UNESCO, λόγω της διάκρισής της στη μουσική.
Στη συνοικία Medellinnovation District προσφέρονται ψηφιακά εξοπλισµένοι χώροι, που προσελκύσουν επιχειρήσεις και δημιουργικούς ανθρώπους από όλο τον κόσµο. Στην ανάπτυξη δε των νέων επιχειρήσεων συνέβαλε ο περιορισµός της γραφειοκρατίας και οι φορολογικές ελαφρύνσεις για τις επιχειρήσεις, που εγκαθίστανται στη συγκεκριμένη δημιουργική συνοικία (Bahl, Murder Capital to Modern Miracle? The Progression of Governance in Medellin, Colombia, Development Planning Unit, The Bartlett, University College London, 2012).
Σε κύριο αρωγό της προσπάθειας, σύμφωνα και με τη Στεριώτη (Δηµιουργική Οικονοµία: ο πολιτισµός και η δημιουργικότητα, μοχλοί ανάπτυξης των σύγχρονων πόλεων, Δ.Ε., ΕΑΠ, Αθήνα, 2016), αναδείχθηκαν οι πολίτες του Μεδεγίν, οι οποίοι συμμετείχαν στον σχεδιασμό και την υλοποίηση των έργων. Στην αναμόρφωση δε των περιθωριοποιημένων συνοικιών σημαντική ήταν και η βελτίωση του συγκοινωνιακού δικτύου, συνδέοντας δυσπρόσιτες περιοχές με το εμπορικό κέντρο.
Σήμερα, η πόλη αποτελεί παράδειγμα αστικής ανάκαμψης, διαθέτοντας ελκυστικό περιβάλλον (συµπράξεις δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, υποδομές, αναβαθμισμένο αστικό περιβάλλον, city – branding, κ.α.) για την προσέλκυση της δημιουργικής τάξης. Σύμφωνα με τη Saldarriaga (Medellín continues to advance as one of the cities with the lowest unemployment rate in the country, News, Economic Development, Portal de Medellin, 2022), από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία προκύπτει ότι ο δείκτης ανεργίας βρίσκεται στο 11,7%, ποσοστό κάτω του μέσου όρου των 13 μεγάλων πόλεων της Περιφέρειας, που κινούνται στο 13%, με τον αριθμό των εργαζομένων από τον Ιανουάριο του 2021 έως τον Φεβρουάριο του 2022 να κινείται ανοδικά από το 1,603,000 στο 1,828,000.
Νάντη
Η Νάντη (Nantes) στη Δυτική Γαλλία, γενέτειρα του Ιουλίου Βερν, περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες πόλεις – λιμάνια της χώρας, είναι πρωτεύουσα της Χώρας του Λίγηρα, με τους κατοίκους της να προσεγγίζουν τους 656.275. Το νησί (Île de Nantes) προέκυψε από την ένωση μικρότερων νησίδων στον ποταμό Λίγηρα, έχει μήκος 4.9 χλμ., ενώ δεκατρείς γέφυρες το συνδέουν με τη στεριά.
Η Νάντη κατά το παρελθόν αποτέλεσε εμπορικό σταθμό και αργότερα εξελίχθηκε σε βιομηχανική περιοχή. Τη δεκαετία του 1960 ήταν σημαντικό ναυπηγικό κέντρο, µε τις εγκαταστάσεις να βρίσκονται στο île de Nantes, ωστόσο, έπειτα από μακρά περίοδο ύφεσης, το 1986 σταμάτησε η λειτουργία των ναυπηγείων της περιοχής, με αποτέλεσμα 1.500 εργαζόμενοι να μείνουν χωρίς απασχόληση και ολόκληρες περιοχές να εγκαταλειφθούν.
Τα σχέδια αστικής αναβίωσης ξεκίνησαν το 2000, στοχεύοντας στη μετατροπή του νησιού (île de Nantes) από σύμβολο παρακμής σε σύμβολο δημιουργικότητας. Στην πρώτη φάση του σχεδιασμού (2000 – 2010) τέθηκε ο στόχος της δημιουργίας ελκυστικού περιβάλλοντος στο νησί και της σύνδεσής του με την πόλη. Κατασκευάστηκαν μονοπάτια σύνδεσης και γέφυρες, τα ναυπηγεία μετατράπηκαν σε αστικό πάρκο, αποθήκες ανακαινίστηκαν, στεγάζοντας πολιτιστικές δραστηριότητες, ενώ δημιουργήθηκαν και 4.400 οικιστικές μονάδες.
Κατά τη δεύτερη φάση (2010 – 2030) στόχος είναι η αξιοποίηση των περιοχών, που βρίσκονται στα νοτιοδυτικά του νησιού και η μετατροπή τους σε κέντρο ανάπτυξης. Έμφαση δίνεται στην ανάπτυξη διαλόγου με τις επαγγελματικές ενώσεις, τους ιδιωτικούς φορείς και τους πολίτες, ενώ, όπως παρατηρούν οι Perrin & Delvainquière (France/ 1. Historical perspective: cultural policies and instruments. Compedium: Cultural Policies and Trends in Europe, 2015), το γαλλικό Υπουργείο Πολιτισµού κινητοποιεί τους Δήµους, ώστε να υλοποιούν δικές τους πολιτικές στον πολιτιστικό τομέα.
Χαρακτηριστική είναι η ανάπτυξη του Quartier de la Creation (QdlC), οικοσυστήµατος πολιτιστικών και δηµιουργικών βιοµηχανιών, στις υπηρεσίες του οποίου περιλαμβάνονται: η παροχή στέγης σε επιχειρήσεις, η υποστήριξη των έργων τους, η προώθηση δικτυώσεων, η συνεργασία με πανεπιστημιακά ιδρύματα, δημόσιους φορείς, ιδιώτες επενδυτές. Στόχος του QdlC είναι να εξελιχθεί σε ευρωπαϊκό κέντρο αριστείας, ενισχύοντας τη Νάντη διεθνώς, με έμφαση στους τομείς του πολιτισμού, της δημιουργικότητας και της καινοτομίας.
To 2019 απονεμήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στη Νάντη ο τίτλος της «Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Καινοτομίας για το 2019», σε αναγνώριση της ικανότητάς της να αξιοποιεί την καινοτομία. Ο τίτλος συνοδεύτηκε από χρηματικό βραβείο, ύψους ένα εκατ. ευρώ, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα έρευνας και καινοτομίας της Ε.Ε. «Horizon 2020».
Συμπερασματικά η ανάπτυξη των δημιουργικών κλάδων συμβάλλει στην αναζωογόνηση «παρηκμασμένων» περιοχών, την παραγωγή εσόδων και οικονομικών οφελών, τον τερματισμό του κοινωνικού αποκλεισμού και γενικότερα τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Η υποστήριξη των πλεονεκτημάτων, που διαθέτουν οι πόλεις, τα οποία και τις καθιστούν μοναδικές, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση της δημιουργικής οικονομίας, αποτελούν καίριους παράγοντες, που οδηγούν σε πορεία ανάπτυξης.
