Τα ανοιχτά μέτωπα και οι «μαύροι κύκνοι» του 2025… Του Γιώργου Παπανικολάου

Σημειώνοντας όμως εξαρχής ότι ορισμένα από τα γεγονότα του επόμενου έτους μπορεί να οδηγήσουν σε αλυσιδωτές αντιδράσεις, δημιουργώντας απρόβλεπτες, αλλά μεγάλες παρενέργειες, εκείνες που ονομάζουμε «μαύρους κύκνους». Από τη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων για πρώτη φορά στην ιστορία, ή την πολιτική αναταραχή στις ΗΠΑ, έως το ξέσπασμα μιας ξαφνικής διεθνούς κρίσης στην οικονομία και τις αγορές.

Το διπλό πείραμα Τραμπ στις ΗΠΑ και στον κόσμο

Ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει τι ακριβώς θα κάνει ο νέος πρόεδρος. Αυτό που είναι ξεκάθαρο, όμως, είναι ότι σκοπεύει να πειραματιστεί (σε σχέση με την καθιερωμένη πολιτική πρακτική της υπερδύναμης) τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό.

Οι επιλογές προσώπων με βασικό κριτήριο την αφοσίωση στον ίδιο, δείχνει ότι θέλει να ξεπεράσει τα εμπόδια των κατεστημένων μηχανισμών. Θέλει αυτή τη φορά οι ριζοσπαστικές πολιτικές του να εφαρμοστούν «ανόθευτες».

Στο εσωτερικό, θα δοκιμάσει να μειώσει δραστικά τη γραφειοκρατία, τους φόρους, το ρυθμιστικό πλαίσιο και τις δημόσιες δαπάνες, ώστε να αντιμετωπίσει και το διττό πρόβλημα ελλείμματος-χρέους. Στο εξωτερικό, απειλεί ήδη με μεγάλους δασμούς φίλιες και αντίπαλες χώρες (γεγονός με πιθανώς μεγάλο αντίκτυπο στις αναδυόμενες οικονομίες και στην Ευρώπη), ενώ ξεκάθαρα θέλει να περάσει μεγάλο μέρος του κόστους των διεθνών συμμαχιών, στους εταίρους των ΗΠΑ.

Από το εύρος και την επιτυχία των πειραμάτων του θα εξαρτηθεί η πολιτική σταθερότητα στις ΗΠΑ, η πορεία της αμερικανικής οικονομίας και των αγορών της, οι επιπτώσεις στις αναδυόμενες οικονομίες, αλλά και η γεωπολιτική θέση της υπερδύναμης, καθώς ο κόσμος διολισθαίνει σε μια όλο και πιο ανοικτή -και επικίνδυνη- διαμάχη μεταξύ μεγάλων δυνάμεων, δυναμιτίζοντας την παγκοσμιοποίηση και υποθάλποντας τον προστατευτισμό.

Η Ευρώπη πλησιάζει σε πολιτικό και οικονομικό αδιέξοδο

Ο πόλεμος στην Ουκρανία ίσως αποδειχθεί για τη Γηραιά Ηπειρο «η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι». Οι οικονομικές συνέπειες, ιδίως στο θέμα της ενέργειας, αλλά και το κενό ασφαλείας που έχει δημιουργηθεί, προσθέτουν νέες επιβαρύνσεις σε οικονομίες που ούτως ή άλλως βρίσκονταν σε καθεστώς αναιμικής ανάπτυξης και υψηλών χρεών.

Εξαιτίας και πρόσθετων παραγόντων, όπως το μεταναστευτικό και η υπέρμετρη woke ατζέντα, τα παραπάνω έχουν οδηγήσει σε συνεχή άνοδο της μη συστημικής δεξιάς, που τώρα τονώνεται και από την εκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ.

Η νέα κυβέρνηση στη Γαλλία δύσκολα θα επιβιώσει, ο Μακρόν ενδέχεται να εξαναγκαστεί σε παραίτηση, ενώ με μεγάλο ενδιαφέρον αναμένεται η εκλογική αναμέτρηση στη Γερμανία, όπου ο σχηματισμός συστημικής κυβέρνησης μπορεί να αποδειχθεί δύσκολη εξίσωση.

Παρά τα όσα δηλώνονται και γράφονται, ουδείς πιστεύει ότι η Ευρώπη θα καταφέρει να γίνει πιο ανταγωνιστική, ενώ ταυτόχρονα θα στηρίζει υπερφιλόδοξους στόχους πράσινης μετάβασης, θα διπλασιάζει τις δαπάνες για την άμυνα και θα αντιμετωπίζει τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.

Πολλές χώρες θα πρέπει να κάνουν αιματηρές θυσίες, τις οποίες, όμως, ολοένα και περισσότερο απορρίπτει η κοινή γνώμη. Για αρκετές κυβερνήσεις θα τεθεί θέμα επιβίωσης.

Το αγκάθι της Κομισιόν και το… κερασάκι με την Κίνα

Αγνοώντας το ενδεχόμενο εκλογής Τραμπ, οι ευρωπαϊκές χώρες επέτρεψαν στην Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν να παραδώσει τα πιο κρίσιμα χαρτοφυλάκια της Κομισιόν, στις Βόρειες χώρες που βρέχονται από τη Βαλτική και έχουν την πιο σκληροπυρηνική στάση απέναντι στη Ρωσία. Ιδίως στην εξωτερική και αμυντική πολιτική της Ευρώπης, αυτές οι χώρες είναι πλέον «η ουρά που κουνάει τον σκύλο».

Ανάλογα και με τις κινήσεις της νέας διοίκησης στις ΗΠΑ, αυτή η μονόπλευρη συγκέντρωση ισχύος μπορεί να προκαλέσει από διαμάχες με άλλες χώρες της Ευρώπης, που έχουν πιο μετριοπαθή στάση, έως και υπερατλαντικές εντάσεις. Προκαλώντας ρήγματα, μεγάλες κωλοτούμπες, πιθανώς και παραιτήσεις, στα υψηλά επίπεδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Διότι, το μήνυμα που εκπέμπει μέχρι στιγμής ο νέος πρόεδρος είναι ξεκάθαρο: Κάποιοι από εσάς συμμετείχαν υπό την ηγεσία του προκατόχου μου στο ξέσπασμα αυτού του πολέμου. Εκείνος έφυγε, ήρθα εγώ και τώρα θα πρέπει να πληρώσετε τα… σπασμένα. Αγοράστε κι άλλη (σ.σ. ακριβή) αμερικανική ενέργεια κι αυξήστε δραματικά τις αμυντικές σας δαπάνες (για να αγοράζετε και περισσότερα αμερικανικά όπλα).

Έχοντας ήδη χάσει τη φθηνή ενέργεια από τη Ρωσία και τη «φτηνή προστασία» από τις ΗΠΑ, η Ευρώπη κινδυνεύει επί Τραμπ να απωλέσει και τη στενή εμπορική σχέση με την Κίνα, καθώς για μία ακόμη φορά ακολουθεί κατά πόδας την υπερατλαντική πολιτική. Όσο χειροτερεύει όμως αυτή η σχέση, τόσο μεγαλύτερο θα είναι το πλήγμα για την ευρωπαϊκή βιομηχανία, από τα αυτοκίνητα έως τα είδη πολυτελείας, με σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία.

Το καζάνι της Μέσης Ανατολής

Το Ισραήλ έχει πετύχει τακτικές νίκες, έχει εξασθενήσει τους αντιπάλους του στη Γάζα, στον Λίβανο και στο Ιράν, αλλά δεν έχει επικρατήσει απέναντι σε κανέναν. Μεγάλο μέρος της περιοχής βρίσκεται σε αναβρασμό, ενώ η διαδοχή του Άσαντ στη Συρία πολύ δύσκολα θα καταλήξει σε μια κατάσταση ομαλότητας. Ο Νετανιάχου ίσως διαπιστώσει ότι δεν εξέλειπαν οι ισχυροί αντίπαλοι, απλώς άλλαξε η μεταξύ τους ιεράρχηση.

Ενισχυμένη μέχρι στιγμής βγαίνει η Τουρκία, ανεβάζοντας τις μετοχές της ως περιφερειακή δύναμη, μια νέα ανησυχία για το Ισραήλ και βεβαίως την Ελλάδα. Για την τελευταία, οι κίνδυνοι δεν περιορίζονται στην αυξημένη επιρροή της γείτονας ή σε μία «συριο-τουρκική ΑΟΖ» έως την κατεχόμενη Κύπρο.

Στο παζάρι που θα κάνει ο Ερντογάν για τη Συρία (και τους Κούρδους) δεν αποκλείεται να πέσει στο τραπέζι η αναγνώριση τουρκοκυπριακού κράτους, ενώ ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα έχει και η επίθεση φιλίας του Τούρκου ηγέτη στον Λίβανο, που είναι επίσης παραθαλάσσια χώρα, με δικαιώματα ΑΟΖ.

Τέλος, δεν είναι απίθανο, ακόμη και μέσα στο 2025, το Ιράν, που αισθάνεται αποδυναμωμένο από τις πρόσφατες εξελίξεις, να κάνει το μεγάλο βήμα της ανακοίνωσης απόκτησης πυρηνικών όπλων. Ότι έχει τα μέσα και τις συμμαχίες για να το πράξει, με διάφορους εναλλακτικούς τρόπους, είναι βέβαιο.

Η ένταση στα Βαλκάνια και στην περιφέρεια της Ευρώπης

Από τη Μολδαβία και τη Ρουμανία έως τη Γεωργία και τα Βαλκάνια (κυρίως στον άξονα Βοσνία-Σερβία-Κόσοβο) επικρατεί ένταση που μπορεί να οδηγήσει σε απρόοπτες καταστάσεις. Οι διαφορές με το παρελθόν είναι δύο:

Η πρώτη έχει να κάνει με τον οξυμένο ανταγωνισμό μεταξύ Δύσης και Ανατολής, αλλά και τη σταδιακή μεταμόρφωση της ΕΕ σε υβρίδιο του ΝΑΤΟ, που θέτει πλέον άμεσα και επιτακτικά διλήμματα στην επιλογή γεωπολιτικού και στρατιωτικού στρατοπέδου.

Η δεύτερη, με τα συμφέροντα της Κίνας που διεισδύει στην ευρύτερη περιοχή, μέσω και των BRICS, παρέχοντας τις δικές της εναλλακτικές λύσεις, αλλά και ενισχύοντας τα παραδοσιακά συμφέροντα της Ρωσίας. Για κάποιες χώρες, η Ευρώπη έχει πάψει να αποτελεί τη μόνη ελκυστική επιλογή οικονομικής ανάπτυξης, ενώ για άλλες, η ουδετερότητα, οικονομική και γεωπολιτική, φαντάζει ενδιαφέρουσα επιλογή.

Οι διαρκώς ανερχόμενες BRICS αλλάζουν τα δεδομένα

Η Κίνα, έχοντας ξεπεράσει κάθε άλλη δύναμη, κλείνει συνεχώς το χάσμα με τις ΗΠΑ, ενώ σε αρκετούς τομείς ήδη προηγείται σημαντικά. Φέτος αναμένεται να αναπτυχθεί με ρυθμό 4,5%. Ωστόσο αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα, με μεγαλύτερο προς το παρόν, το ενδεχόμενο «ιαπωνοποίησης», δηλαδή εισόδου σε μια περίοδο χαμηλής ανάπτυξης, μηδενικών/αρνητικών επιτοκίων και αποπληθωρισμού.

Λόγω του μεγέθους της οικονομίας της, κι ακόμη περισσότερο της βιομηχανικής παραγωγής της (που εκτιμάται στο 35-36% της παγκόσμιας παραγωγής), το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στην Κίνα θα έχει διεθνείς επιδράσεις. Τόσο στο παγκόσμιο ΑΕΠ όσο και σε άλλες μεγάλες οικονομίες και αγορές.

Από την άλλη πλευρά, ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία έχει η προσέγγιση μεταξύ Ινδίας και Κίνας, όπως επίσης και η ολοένα αυξανόμενη επιρροή των BRICS, κυρίως στο τμήμα του πλανήτη που δεν συντάσσεται ανεπιφύλακτα με τη Δύση.

Τα αδύνατα σημεία ενός επενδυτικού ακρωνύμιου (γιατί αυτό ήταν οι BRIC στο παρελθόν, ένα συλλογικό ακρωνύμιο για τις μεγάλες αναδυόμενες οικονομίες της Βραζιλίας, της Ρωσίας, της Ινδίας και της Κίνας), που έχει εξελιχθεί σε άτυπο πολιτικοοικονομικό συνασπισμό, δεν αναιρούν τις αλλαγές που ήδη επιφέρει στο διεθνές εμπόριο. Ούτε τη διαρκή αύξηση στον αριθμό εκείνων που συμμετέχουν, κι ακόμη περισσότερο, εκείνων που θέλουν να συμμετέχουν, μεταξύ αυτών και η Τουρκία.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η ειδική σχέση με τις ΗΠΑ δεν κτίστηκαν σε μια μέρα. Ο σχηματισμός των BRICS μοιάζει ολοένα και περισσότερο με μια απόπειρα ένωσης του «Παγκόσμιου Νότου», που θέλει να αμφισβητήσει την κυριαρχία της Δύσης στους όρους και τους κανόνες με τους οποίους λειτουργεί το διεθνές σύστημα. Από τις συναλλαγές σε εμπορεύματα και τις ροές κεφαλαίων, έως τη λειτουργία μεγάλων οργανισμών όπως ο ΟΗΕ.

Η ενίσχυση της Ρωσίας και ο πόλεμος στην Ουκρανία

Αυτή ακριβώς η στενή διασύνδεση της Ρωσίας του Πούτιν με τον «Παγκόσμιο Νότο», λόγω και των τεράστιων αποθεμάτων που διαθέτει η πρώτη σε καύσιμα, πρώτες ύλες και αγροτικά προϊόντα, τίναξε στον αέρα τα σχέδια της Δύσης, γύρω από τον πόλεμο της Ουκρανίας. Η Ρωσία δεν αποδυναμώθηκε στρατιωτικά, ο Πούτιν δεν απομονώθηκε και οι μεγαλύτερες κυρώσεις όλων των εποχών αποδείχτηκαν ανεπαρκείς.

Τουναντίον, ο Πούτιν κατάφερε να έχει τη διακριτική αλλά ανεπιφύλακτη υποστήριξη της Κίνας, την ευμενή ουδετερότητα της Ινδίας και πολλών άλλων δυνάμεων, λαμβάνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στον «πολυπολικό κόσμο», αλλά και απήχηση σε ένα μέρος της κοινής γνώμης, στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Κυρίως σε εκείνους που ασπάζονται πιο συντηρητικές πολιτισμικές αξίες και εχθρεύονται την ιδεολογία της «παγκοσμιοποιημένης ταυτότητας». Οι ίδιες τάσεις αναμένεται να διατηρηθούν, μάλλον και να ενταθούν το 2025.

Σε ό,τι αφορά την Ουκρανία, όσο περνά ο χρόνος τόσο πιο δύσκολη γίνεται η διασφάλιση μιας αξιοπρεπούς «ισοπαλίας», όπως επιδιώκει πλέον η Δύση. Τα σχέδια ειρήνευσης που έχουν κυκλοφορήσει μοιάζουν ανεδαφικά, καθώς η πιθανότητα να δεχτεί η Ρωσία παρουσία δυτικών στρατευμάτων στην Ουκρανία ή είσοδό της στο ΝΑΤΟ είναι απειροελάχιστες, ακόμη κι αν της δοθούν ως αντάλλαγμα όλα τα εδάφη που έχει καταλάβει.

Η Ουκρανία έχει μπροστά της ένα δύσκολο χειμώνα, κοινωνικά αλλά και στρατιωτικά, ενώ τα σημάδια εξάντλησης που μπορεί να οδηγήσουν σε κατάρρευση εντός κάποιων μηνών, έχουν πληθύνει ανησυχητικά.

Πολλά θα εξαρτηθούν από τη στάση που θα κρατήσουν οι ΗΠΑ. Κατά την άποψη, όμως, αρκετών αναλυτών και κάποιων πολιτικών στη Δύση, οποιαδήποτε διπλωματική λύση θα εμπεριέχει ρόλο της Κίνας, ενδεχομένως και ως μιας από τις εγγυήτριες δυνάμεις. Σηματοδοτώντας έτσι και την καθαρά γεωπολιτική παρουσία της νέας υπερδύναμης στον ευρωπαϊκό χώρο.

Ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός στην Ασία

Περιοχές πολύ μακριά από μας, στις οποίες όμως μετατοπίζεται όλο και περισσότερο το κέντρο βάρους της διεθνούς οικονομικής δραστηριότητας. Η Ταϊβάν δεν είναι το μόνο σημείο γεωπολιτικής έντασης. Αντιθέτως, υπάρχουν προστριβές μεταξύ Κίνας και Φιλιππίνων, όπως επίσης και το μόνιμο θέμα στη χερσόνησο της Κορέας.

Η πρόσφατη υπόθεση με τον πρόεδρο της Νότιας Κορέας που ήθελε να βάλει τη χώρα σε καθεστώς στρατιωτικού νόμου, όπως και το σιωπηλό πραξικόπημα στο Μπαγκλαντές, δείχνουν ότι υπάρχουν πολλά υπόγεια ρεύματα στην περιοχή, άσχετα αν περνούν σχεδόν απαρατήρητα στα ελληνικά μίντια.

Η ανάμειξη της Βόρειας Κορέας στον πόλεμο της Ουκρανίας δείχνει ξεκάθαρα ότι ο ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων έχει ήδη παγκοσμιοποιημένη διάσταση, απλά σε ορισμένες περιοχές το θερμόμετρο έχει ήδη σπάσει, ενώ σε άλλες βρίσκεται σε υψηλές θερμοκρασίες.

Θα είναι έκπληξη για πολλούς ειδικούς, αν περάσει το 2025 χωρίς να σημειωθούν σοβαρές εξελίξεις και στην ασιατική ήπειρο.